علائم عمومی و کلی آزاد ماهیان
علامت مشخصه همگی آزاد ماهیان وجود باله چربی بدون شعاع در بین باله دمی و باله پشتی آنهاست. همگی ترجیح می دهند که در آبهای شفاف، غنی از اکسیژن و بیشتر در نهرها و رود خانه های کوهستانی و در دریاچه های خنک زندگی کنند. اغلب بر روی شن و قلوه سنگها تخم ریزی کرده و کم تیغ و لذیذ می باشند. بشر به علت از بین رفتن زیاد تخم ماهی در طبیعت و نیز تخریب زیستگاه های مناسب ماهی در منابع طبیعی اقدام به تکثیر و پرورش مصنوعی ماهیان نموده است. بعضی از انواع آنها علاوه بر غذای طبیعی از غذای مصنوعی "کنسانتره" نیز تغذیه می نمایند.
تعریف ماهیان سرد آبی
امروزه ماهی شناسان ماهی های آبهای شیرین را بر اساس نیاز حرارتی آنها به سه گروه تقسیم می نمایند.

الف – ماهیان مناطق حاره ای
این ماهیان فقط در آبهای گرم می توانند زندگی کنند. به عنوان مثال ماه های تیلاپیا وقتی که درجه حرارت آب به پائین تر از 12 درجه سانتیگراد تنزل می کند تلف می شوند.

ب – ماهیان آبهای گرم
اغلب این ماهیان محدوده حرارتی وسیعی را تحمل می نمایند ولی رشد آنها در دمای 10 درجه متوقف و یا کند می شود. مهمترین گروه ماهیان گرم آبی عبارتند از خانواده کپور ماهیان چینی و کپور ماهیان غمده هندی

ج - ماهیان سرد آبی
این ماهیان قادر به تحمل درجه حرارت بیش از 25 درجه سانتیگراد به مدت طولانی نیستند. مهمترین گروه ماهیان سرد آبی مورد پرورش آزاد ماهیان می باشند. حال از این گروه به چگونگی تکثیر و پرورش مصنوعی ماهی قزل آلای رنگین کمان می پردازیم.

شرایط تولید
شرایط آب در اغلب موارد بهترین و مهمترین فاکتور در تولید و اثرات اقتصادی آن است. به طور کلی دو نوع آب از نظر استفاده قابل تفکیک هستند:
1. استفاده یک مرتبه آب در سیستم یکطرفه
2. استفاده آب در سیستم گردشی
نوع دوم در آینده اهمیت ویژه ای خواهد یافت. زیرا با آلوده تر شدن آبها و نبودن آب کافی و غیره این سیستم بایستی جایگزین شود.

پرورش قزل آلای رنگین کمان Salmo trout gairdneri
این ماهی نام خود را از رنگ قوس قزحی که از سرپوش برانشی تا دم در طرفین ادامه دارد گرفته است. رنگ فوق در نر ها به هنگام تخم ریزی تند تر می گردد. ماده ها نیز رنگ قشنگی دارند ولی ماهیان عقیم که مراحل تشکیل غده های جنسی را ندارند اغلب بدون رنگ بوده و به همین جهت می تواند نشانه خارجی عقیم بودن ماهی تلقی گردد. لکه های سیاه در تمام سطح بدن پراکنده بوده و مراحل رشد و نمو جنینی آن کوتاهتر از قزل آلای نهری است. موطن اصلی این ماهی کالیفرنیای آمریکا است که در اثر خاصیت تطابقی زیاد آن تمام جهان را تسخیر کرده است. برعکس قزل آلای نهری در غذا زیاد انتخابی و سخت گیر نیست، خیلی به محیط خاصی عادت نکرده و کیفیت بد آب را نیز بر خلاف همه آزاد ماهیان تا حدودی تحمل می نماید. درجه حرارت بالا را نیز تحمل کرده بطوری که در حالت سکون و بی حرکت از 27 درجه سانتیگراد نیز جان سالم نیز به در برده است. امکان پرورش متراکم آن بسیار زیاد ولی این تراکم محصولی "منوکالچر" شدید متاسفانه باعث بروز بیماریهای جدیدی می گردد که به سایر آزاد ماهیان نیز گاهی قابل سرایت است. ولی نقش آن در تغذیه انسانی بخصوص در کشورهای پیشرفته انکارناپذیر است. جالب توجه است که این ماهی زمان تخم ریزی بسیار متغیری دارد. گاهی از اوائل پائیز تا اواخر بهار و حتی در تابستان نیز دیده شده است. تاکنون معلوم نشده که این عمل به علت تلقیح های متنوع و سرتاسری ماهی است یا خصوصیات دیگری در آن نقش دارند. این ماهی در ایران نیز گسترش یافته و تعدادی از موسسات پرورشی را به خود اختصاص داده است.

نیازمندیهای محیطی آزاد ماهیان

1.درجه حرارت:
آزاد ماهیان قادر به تحمل درجات حرارتی بالا نبوده و حد پائین دمای کشنده برای قزل آلا و ماهی آزاد درحدود 5- درجه سانتیگراد است. درجه حرارت مطلوب از 12 تا 16 درجه سانتیگراد است. مع الوصف اپتیم رشد مناسب 15 درجه سانتیگراد است.

2.اکسیژن:
از اینکه آزاد ماهیان به آب سرد نیاز دارند به دلیل احتیاج آنها به اکسیژن بالای محلول در آب است. زیرا هرچقدر آب سرد تر باشد البته آب عاری از آلودگی می تواند اکسیژن بیشتری را در خود حل نماید و برعکس با افزایش درجه حرارت آب از میزان اکسیژن محلول در آب کاسته خواهد شد. از نظر پرورش ماهی غلظت اکسیژن در آب خروجی استخرها باید حداقل 6 میلی گرم در لیتر و آب ورودی استخرهای پرورش ماهی از اکسیژن اشباع باشد. در واقع نیاز به اکسیژن فاکتور اصلی تعیین کننده مقدار آب مورد نیاز کارگاه های پرورش آزاد ماهیان خواهد بود.
در ارتفاع صفر و فشار (جیوه 760) و دمای صفر درجه میزان اکسیژن محلول 5/14 میلی گرم در لیتر و مقدار فعالیت نسبی برای ماهیان Q=800 کالری است، نقطه بحرانی 18 درجه سانتیگراد است.
میزان اکسیژن محلول در آبهای مختلف متغیر بوده و تابعی است از درجه حرارت فشار اتمسفر جو و ارتفاع از سطح دریا و املاح محلول در آب و بر حسب فصول و ساعات شبانه روز تغییر می یابد.
عوامل کاهش دهنده اکسیژن محلول : 1- رکود آب (تغییرات دبی آب، کاهش یا قطع آب استخرهای پرورشی) 2 – تغییرات نور و انبوه گیاهان و پلانکتونهای گیاهی (آلکها) 3 – وجود میکروارگانیزمها (میکرب ها و مواد آلی)4- تراکم بیش از حد ماهیان 5 –افزایش درجه حرارت (میزان اکسیژن محلول نسبت عکس با درجه حرارت دارد )6- با افزایش ارتفاع از سطح دریا (کاهش فشار جوی) میزان اکسیژن محلول کاهش می یابد.

3.اسیدیته یا PH:
غلظت یون هیدروژن در آب را PH یا اسیدیته می نامند. آبهای خنثی یا کمی قلیائی برای کارگاههای پرورش آزاد ماهیان در آب شیرین ارجحیت دارند ولی PH 5/7 – 5/6 مناسب تر است. PH های بالای 9 و
پائین تر از 5/5 درجه می تواند ماهی و مخصوصا تخم ولارو را از بین ببرند. آبهای با PH پائین که در نتیجه
باران های اسیدی به وجود می آیند مشکلات بزرگی را در بعضی مناطق ایجاد کرده اند. مناطقی که قدرت بافری خاکشان محدود بوده و مواجه با آلودگی های صنعتی نیز می باشند دست به گریبان این مشکل نیز می باشند. آب دریا دارای PH یکنواخت تر و بطور متوسط 1/8 می باشند.
آبهای اسیدی ماحصل ذوب (برف آب) خصوصا در اوائل بهار بوده و یا در اثر تبدیل مواد از ته به اسید نیتریک در سیستم های بسته یا با مدیریت ناصحیح حاصل می گردد. PH های بالای 8 بر اثر فعالیت ارگانیک گیاهان ماکروفیت و جلبکها است و یا فعالیت مواد حاصله از آلودگیهای فاضلاب های صنعتی بعضا به دلیل عبور منبع آبی از مسیل سنگهای مادری PH تغییر می یابد.

4.سرعت جریان آب:
جریان دائمی آب اکسیژن مورد نیاز ماهی قزل آلا را تامین نموده و مواد حاصل از سوخت و ساز فضولات و بقایای مواد غذایی را با خود می برد. جریان آب همچنین می تواند در پخش و توزیع مواد غذایی نقش داشته باشد.هرچه ماهی بزرگتر باشد به همان نسبت سرعت جریان بیشتری را تحمل می نماید. به طور نرمال سرعت جریان آب در کانال ها نبایستی بیشتر از 3-2 سانتیمتر در ثانیه باشد. قزل آلای بزرگ تا 20 سانتیمتر در ثانیه را نیز تحمل می کند.
جریان های سریعتر سوخت و ساز بیشتری را به وجود آورده و از نظر اقتصادی صحیح نیست.

5.اثر نور:
تابش مستقیم نور خورشیدی می تواند سبب خسارات ناشی از آفتاب سوختگی را به دنبال داشته باشد و به همین جهت در پرورش متراکم بایستی، کارگاه هایی که در ارتفاعات قرار گرفته اند و آب آنها از نظر املاح فقیر می باشند از تابش مستقیم نور جلوگیری نمود.

6.درجه کدورت:
آبهای کدر از جنبه های مختلف نامناسب هستند، می بایستی شفافیت تا کف استخر تامین شده باشد. در استخرها اغلب با این پدیده روبرو هستیم، کدورت های متناوب در گرفتن غذا نقش منفی دارد.

7.آلودگی آب و فلزات سنگین:
سرب، جیوه، مس،روی و آهن و سایر یون های فلزات حتی در غلظت های خیلی کم برای ماهی مسموم کننده می باشند آهن موجود در بعضی از آبهای شیرین روی سطح تخم ماهی در حال انکوباسیون رسوب کرده و باعث خفگی جنین می گردد. آلودگیهای صنعتی و کشاورزی برای آزاد ماهیان بسیار خطرناک خواهند بود. چون باعث کاهش اکسیژن محلول می گردد.جائیکه در آن واحد چند نوع ماده آلوده در آب یافت شوند اثر آنها روی یکدیگر تشدید کننده می گردد و نتیجتا ماهی ممکن است در شرایطی که غلظت هیچ یک از آلوده کننده های موجود به حد کشنده نرسیده باشند تلف گردد.

8.فضای زیست: از نظر تراکم و غیره
9.نوسانات فصلی: که تابع درجه حرارت و میزان تابش نور است.
10.میزان املاح آب: (علی الاصول آبهای باالنسبه سخت تر که املاح مجاز بیشتری دارند ارجح تر میباشد )

11.عوامل بیولوژیک:
مثل سمور آبی و خرس – ماهیان ماهیخوار (لک لک و غیره) نوزاد – حشرات و بند پایان – زالوها – آرگولوس – ترماتودهای مونوژن و غیره از عوامل مخاطره آمیز و بیماری زا و محدود کننده در امر پرورش و تکثیر می باشند. به علاوه بعضی گیاهان آبزی و جلبک های آبی، ضایعات تنفسی ایجاد نموده و بعضی نیز سمی هستند (موکوفیلوس و میکروسیستیس ها).

منابع تامین آب کارگاهها
منابع آبی که برای کارگاههای پرورش قزل آلا به طور کلی مورد استفاده قرار می گیرد، عبارتند از:
1.چشمه ها
2.نهرها
3.آب دریاچه ها و سدها
4.آبهای زیرزمینی

چشمه ها:
اصولا چشمه ها دارای مزیت های زیر می باشند. میزان آب یکنواخت و خنک بدون آلودگی یا حرارتی تقریبا ثابت در تمام فصول سال و در اغلب موارد بدون یخ بندان های زمستانی بدون کدورت در فصل بارندگی، معایب چشمه ها ممکن است در میزان گازهای محلول در آن از قبیل ازت و سایر گازهای فوق اشباع مثل اکسیژن، دی اکسیدکربن و غیره باشد که مشکلات بیماری حباب گازی را به وجود آورد و نیز چشمه ها نسبت به آبهای جاری اکسیژن کمتر و دی اکسیدکربن بیشتری خواهد داشت.

انواع چشمه ها
1.چشمه های سقوطی: حدود 70 درصد چشمه ها را تشکیل می دهند. آب با فشار از مظهر کنده شده و بالا می آید.مانند دردشت ارژن شیراز(نوسانات دما ندارند)
2.چشمه های حوضچه ای : (Limnocren)ابتدا در حوضچه هایی می ریزند و سپس به مسیر اصلی وارد می شوند (دارای بقایای مواد آلی و اکسیژن محلول کمتر و نوسانات حرارتی امکان رشد گیاهان زیاد است)
3.چشمه های گسترده (molocren ):مجاری خاصی ندارند و میزان آبشان نیز کم است و از نظر پرورش ماهی اهمیتی ندارند.

نهرها و رودخانه ها :
به دلیل نوسانات دما و میزان دبی آب باید برنامه ریزی تولید با احتساب حداقل آب دهی متوسط چند ساله
( 20-10 ساله ) برسی گردد.در ضمن از محاسن آنها عدم وجود آهن محلول است.
در طول سال تغییرات قابل ملاحظه ای از نظر درجه حرارت و دبی نشان می دهند.ولی آنهایی که نوسانات حرارتی بین 18-4 درجه سانتیگراد دارند مناسب می باشند و از طرفی از اکسیژن محلول اشباع می باشند .عوامل نامناسب مواد رسوبی هستند که از قسمت های بالا می آیند و همچنین خطر بیماریها و انگل ها از ماهیانی که بالاتر از کارگاه وجود دارند همیشه احساس می شود.نهرها و رودخانه هایی که از مناطق مردابی می آیند به هیچ وجه مناسب نیستند.

معایب:
1- وجود سیلاب های فصلی و گل آلودگی
2- احتمال سیل گیری کارگاه به دلیل سرعت زیاد آن در مواقع سیلابی و رسوب گذاری مواد گل و لای که لایروبی آنها هزینه زیادی خواهد داشت
3- احتمال یخبندان در بعضی شرایط خاص
4- نوسانات حرارتی زیاد
5- احتمال آلودگی های انگلی و بیماری زای دیگر به دلیل وجود ماهیان بومی در رودخانه
6- نوسانات دبی آب

آب دریاچه ها و سدها:
خصوصیت این گونه منابع همانند نهرها و رودخانه ها است و در تابستان از نظر درجه حرارت و میزان اکسیژن و همچنین pH می تواند مراحل بحرانی را داشته باشد.به دلیل رشد جلبک ها نوسانات pH وo2 را دارند.

آب های زیرزمینی:
آب های زیرزمینی و چشمه ها خصوصیات تقریبا مشترکی دارند و این منبع در آینده برای پرورش قزل آلا بیشتر مورد استفاده قرار خواهد گرفت.آب های زیر زمینی با یکنواختی درجه حرارت، بدون آلودگی و پارازیت ها خیلی مناسب میباشند.معایب آن نیاز به پمپاژ و استفاده از سیستم هوا دهی می باشد.این گونه آب ها برای استفاده در سیستم های آبی بسته ایده آل می باشند.

میزان آب:
آب پایه و بنیان کارگاه های پرورش قزل آلا است.درباره مقدار و میزان آب در رابطه با مقدار مشخصی تولید قانون کاملا غیر قابل تغییری وجودندارد.زیرا میزان آب بستگی به کیفیت آن خواهد داشت و بنابراین میزان آب برای تولید در واحد معینی قابل کم یا زیاد کردن می باشد.اصولا در طراحی یک کارگاه پرورش قزل آلا همیشه بایستی بر اساس حداقل آب تناژ یا ظرفیت تولید را معین نمود.محاسبه مقدار آب مورد نیاز کارگاه های تکثیر و پرورش آزاد ماهیان باید بر مبنای برآورد نیاز اکسیژن ماهیان مورد پرورش و یا ظرفیت تفریخگاه انجام گیرد.به طور کلی قزل آلای رنگین کمان نسبت به آزاد ماهیان اکسیژن بیشتری نیاز دارند.
ماهیان کوچک نسبت به ماهیان درشت نیز به آب بیشتر نیازمندند ( چون شدت متابولیسم در ماهیان کوچکتر بیشتر است ).
طبق فرمول لگر به ازای هر کیلو ماهی یک لیتر در دقیقه آب نیاز است.

ماهیان مولد:
امروزه تقریبا تمام ماهیان مولد مورد مصرف در کارگاههای صنعتی (تجاری) از گله مولدین نگهداری شده در کارگاه انتخاب می شوند و استفاده از ماهیان وحشی به ندرت انجام می گیرد.

تشخیص ماهیان نر و ماده:
ماهیان ماده رسیده را می توان از روی شکم برآمده و نرم آنها تشخیص داد در ضمن منفذ تناسلی متورم و قرمز رنگ ماهی ماده نشانه آمادگی آنها جهت تخم کشی می باشد.
ماهیان نر رسیده دارای آرواره پائینی قلاب مانند بوده و زمانی که با فشار جزئی به ناحیه شکم از آن اسپرم ترشح می گردد، آماده اسپرم گیری می باشد.

رسیدگی جنسی:
ماهیان نر معمولا یک سال زودتر از ماهیان ماده به حد بلوغ جنسی می رسند. به طور کلی رسیدگی جنسی در ماهیان به درجه حرارت محیط ، تغذیه و ریتم روشنایی و سایر فاکتورهای دیگر بستگی خواهد داشت.

تخم کشی از ماهیان رسیده:
معمولا یک هفته قبل از تخم کشی تغذیه ماهیان مولد قطع می گردد. تخم کشی ماهی به طور کلی در حالی که ماهیان با به کار بردن MS222 بیهوش شده باشند، صورت می گیرد. عمل لقاح به طور کلی به طریق خشک انجام می شود.

انکوباسیون:
چندین نوع انکوباتور جهت انکوباسیون تخمها وجود دارد:
1.انکوباتور جعبه ای یا "نوع کالیفرنیائی"
2.انکوباتورهای سینی شکل
3.انکوباتورهای چکه ای

شمارش تخمها:
1.روش حجمی
2.روش استفاده از صفحه سوراخدار
3.روش استفاده از خط کش

رشد و نمو تخمها:
زمان لازم برای نمو تخمها بستگی به گونه ماهی و درجه حرارت آب داشته و معمولا بر حسب روز درجه اندازه گیری می شود.

لارو و بچه ماهی انگشت قد:
لاروهای تازه از تخم در آمده را برای چند هفته در ترافها نگه داشته ولی جریان آب ورودی را افزایش می دهند زیرا نیاز لارو به اکسیژن در حدود دو برابر نیاز اکسیژنی تخم می باشد، وقتی که حدود 3/2 کیسه زرده مصرف می شود ماهی جوان شروع به شنا به اطراف خود کرده و آمادگی دارد به تغذیه بپردازد.
زمان تغذیه لاروهای شروع به تغذیه نموده:
اولین تغذیه بایستی زمانی صورت گیرد که 20% کیسه زرده باقی مانده و 80% جذب شده است .

رقم بندی و فوائد آن:
الف ) جلوگیری از ایجاد شرایط درشت سالاری که طی آن ماهیان بزرگتر تمامی غذا را به قیمت گرسنه ماندن ماهیان کوچکتر می خورند.
ب ) جلوگیری از کانی بالیسم یا هم جنس خواری
ج ) امکان انتخاب پلات های متناسب به اندازه ماهی در حوضچه های مختلف
مرحله پروار بندی بچه ماهیان:
به تدریج که بچه ماهی درشت تر می شود ضمن رقم بندی آنها را به استخرها یا حوضچه های بزرگتر انتقال می دهند.

فیزیولوژی تغذیه ماهی:

دهان: در ماهی برای گرفتن و نگهداری غذا و طعمه ساخته شده و در ماهیان استخوانی دارای ساختمانی کاملتر همراه با ماهیچه های شانه ای منظم اعصاب و زرد پی می باشد.
حلق: لوله ای کوتاه و عریض با ماهیچه ضخیم و چین خورده می باشد که قبل از مری قرار دارد.
مری: پس از حلق قرار داشته و به معده متصل است و سلولهای مخاطی آن ماده لزج موکوسی را جهت عبور راحت غذا به معده ترشح می نماید.
معده: در ماهیان گوشت خوار کاملا رشد کرده و مشخص می باشد و در بعضی از گونه ها نیز معده کوچک و نامشخص است.
(کبد) جگر و کیسه صفرا: جگر در بخش قدامی حفره شکمی قرار دارد و خون را از سرخرک هپاتیک و سیاهرگ های پشتی دریافت می نماید.
لوزالمعده یا پانکراس: معمولا در اغلب ماهیان غده لوزالمعده شکل مشخص و واضحی ندارد و سلولهای آن در سطح جگر و اطراف سکومهای گوارشی پخش شده اند.

دفعات غذا دهی
- برای حصول رشد و ضریب تبدیل غذایی هر وعده غذا بطور ایده آل باید فقط معادل یک درصد وزن بدن ماهیان باشد.
- غذا دادن به دفعات بیشتر گرسنگی و کاهش رشد ماهیان کوچک را کاسته و گله ماهیان هم شکلی بهتری خواهند داشت.
- تغذیه به دفعات کم منجر به تلف شدن غذا، ضریب تبدیل غذایی ضعیف و بروز مشکلاتی در کیفیت آب می گردد.
- دفعات تغذیه ماهی هنگام تغذیه با غذای خشک نسبت به غذای تر باید بیشتر باشد.
تعریف FCR (ضریب تبدیل غذایی یا ضریب بازگشت غذایی) ضریب تبدیل غذایی، میزان غذایی است که برای تولید یک میزان وزنی(1Kg) وزن بدن ماهی مصرف می گردد.

افزایش وزنی حاصله /میزان غذای مصرفی در طول دوره = FCR

میزان غذا دهی و دفعات غذا دهی:
این مبحث برای پرورش سودآور و موفقیت آمیز ماهی اهمیت حیاتی دارد. غذا دهی کم می تواند منجر به کاهش تولید گردد، تغذیه زیاد و بیش از حد مورد نیاز نیز سبب هدر رفتن مقادیری از غذای گران قیمت شده و علاوه بر آن با آلوده نمودن آب ممکن است منجر به تلفات ماهیان گردیده و اصلاح آن نیز گران تمام شود بدین ترتیب هم تغذیه کم و هم تغذیه بیش از حد نتایج و عواقب جدی اقتصادی به دنبال خواهد داشت، که برروی موجودیت کارگاه پرورش ماهی تاثیر می گذارد.

منبع: اخبار روستا