شرایط محیطی
در مرکبات رشد و نمو متشکل از مراحل پیچیدهای است که بر حسب زمان و مکان توسط عوامل مختلف درونی و خارجی کنترل میشود. عوامل درونی شامل ژنتیک رقم یا پایه و تعادل هورمونی گیاه است. عوامل خارجی از نوع آب و هوا، عوامل خاکی و عملیات باغبانی تشکیل شده است. مراحل مختلف رویشی درختان مرکبات نیز متاثر از این عوامل درونی و خارجی هستند. مهمترین مراحل رشدی گیاه شامل مرحله رشد رویشی، آغازش گل، تخصصی شدن و شکوفایی گل، میوهنشینی، رشد و نمو میوه، بزرگ شدن میوه، بلوغ میوه و پیری، استحکام پوست و رنگ میوه است. به عنوان مثال شرایط محیطی ممکن است برخی از مراحل مربوط به تولید از آغازش گل تا نمو گلها را تحت تاثیر قرار داده و مانع روند طبیعی این مراحل شود. در این صورت وقوع پدیدههایی چون ریزش میوههای در حال نمو، تسریع در باز شدن گل، افزایش نمو و حتی بلوغ میوه دور از انتظار نیست.
کشت و تولید تجاری مرکبات دنیا بین عرضهای جغرافیایی 40 درجه شمالی و جنوبی و در نواحی که درجه حرارت بالای 7- درجه سانتیگراد باشد مشاهده میشود. در این میان برخی عوامل محیطی نقشی محدود کننده در پرورش مرکبات داشته که روی توانایی کامل رشد و تولید درختان تأثیر میگذارند. تأثیر این عوامل تا حدی است که اگر میزان محصول در هکتار در مناطق مساعد 100 تن در هکتار است در مناطق با شرایط محیطی نامناسب به کمتر از 15 تن در هکتار میرسد.
در مناطق گرمسیری دنیا با توجه به ارتفاعات 500- 0، 1500- 500 و 2500- 1500 متر از سطح دریا، کیفیت میوه و تولید آن در مناطق پست تا کم ارتفاع به علت شدت حرارت و مجموعه واحد حرارتی سالیانه تا 5000 ساعت، نامطلوب است در حالیکه در مناطق با ارتفاع 1500- 500 متر با مجموعه حرارتی حدود 3500 ساعت بهترین محصول مرکبات تولید میشود. شاخص مجموع حرارتی سالیانه نیز در گلدهی مرکبات اهمیت دارد. حداقل حرارت مورد نیاز برای شروع رشد مرکبات (صفر فیزیولوژیکی)، 5/12 درجه سانتیگراد است و متوسط دمای مناسب جهت رشد مطلوب 5/18 درجه سانتیگراد است. مرکبات به طور ماهیانه نیاز به 180 ساعت مجموعه حرارتی دارند (6 = 15/12- 5/18 و در نتیجه 180 = 30×6). با این احتساب طبیعی است که ارتفاعات مناطق گرمسیر که دارای مجموعه حرارتی حدود 1000 ساعت هستند، کفایت نیاز حرارتی مرکبات را نخواهند کرد.
مناطق نیمهگرمسیری در بین عروض جغرافیایی 5/23 تا 40 درجه شمالی و جنوبی قرار داشته و بیشترین سطح زیر کشت مرکبات به این مناطق اختصاص دارد. مجموعه حرارتی این دامنه جغرافیایی از 1600 در اسپانیا تا 3900 ساعت در کالیفرنیا و تکزاس متغیر است. در بعضی از این مناطق و در برخی سالها، مرکبات با دماهای صفر تا 7- و گاهی 10- درجه سانتیگراد مواجه هستند که به علت صدمات سرمازدگی، این پدیده عاملی محدود کننده در پرورش مرکبات محسوب میشود. در مناطق نیمهگرمسیری، آب و هوای مرطوب و نیمهخشک و خشک وجود دارد. در مناطق با رطوبت بالا همراه با بارندگی مانند برزیل و فلوریدا، نوسانات حرارتی کمتر از دو منطقه دیگر بوده و به همین دلیل مرکبات مطلوبی در این مناطق تولید میشود.
الف) حرارت
حرارت و آب به طور چشمگیری در تنظیم زمان و دوره گلدهی درختان مرکبات تأثیر دارند. بنابراین شدت گلدهی و دوره آن برحسب مناطق آب و هوایی مختلف متغیر است. دوره جوانی درختان مرکبات در مناطق با رطوبت و حرارت بالا و همچنین داشتن مجموعه حرارتی نسبتاً زیاد مانند مناطق پست گرمسیری، بسیار کوتاهتر از مناطق نیمهگرمسیری خشک با آبیاری متوسط است. از طرف دیگر رشد و نمو دانهالهای پیوندی نیز در مجموعه حرارت پائینتری قرار میگیرند. تحت شرایط متوسط حرارت بالا، مرکبات زودتر بالغ شده، اندازه میوه بزرگ شده و میزان اسیدیته آبمیوه در سطح پایین باقی میماند. نوسانات دمایی شب و روز باعث رنگگیری بهتر میوه و تجمع قند میشود. بهترین میوه مرکبات در مناطق نیمهخشک نواحی نیمهگرمسیری که کمتر از 500 میلیمتر بارندگی داشته و یا تحت شرایط آبیاری هستند بدست میآید.
فرآیند ساخت مواد قندی تحت تأثیر افزایش حرارت قرار میگیرد. بهویژه آنکه درجه حرارت برگها همواره
10-7 درجه سانتیگراد بالاتر از درجه حرارت محیط است. به نظر میرسد حرارت متوسط برای فعالیتهای فتوسنتزی در مناطق مرطوب بین 28 تا 30 درجه سانتی گراد و در مناطق خشک 22- 15 درجه باشد. آبیاری روی درختی (Over-Tree Irrigation) میتواندروی کاهش حرارت و استرس ناشی از آن تاثیر داشته باشد. در طول آزمایشی با همین مضمون، محتوای کلروفیلی برگ، پتانسیل برگ، فتوسنتز خالص و دمای برگ اندازهگیری شد. درجه حرارت و رطوبت نسبی هوا تحت تاثیر آبیاری بالادرختی (به دلیل ایجاد تغییر در میکروکلیمای اطراف تاج درخت) قرار گرفت. نتایج حاکی از افزایش فعالیت فتوسنتزی درختان در این شرایط (کاهش دما و افزایش رطوبت) بود.
به دلیل تأثیر حرارت در رشد شاخهها، وضعیت رویشی سالیانه شاخهها در مناطق نیمهگرمسیری تابع یک چرخه دو مرحلهای بوده در صورتی که در مناطق گرمسیری این رشد در طول سال به طور مستمر ادامه دارد. به علاوه حرارت در رشد ریشه و جذب آب و مواد غذایی نقش مؤثری دارد. چنانچه رشد ریشه در حرارتهای
30- 10 درجه سانتیگراد انجام شود فعالیتهای جذب نیز به طور طبیعی ادامه مییابد. در برخی مناطق نیمهگرمسیری زردی برگها در زمستان مشاهده میشود. این پدیده به علت کاهش درجه حرارت خاک و توقف جذب آب و مواد غذایی است. دماهای بین 9 تا 38 درجه سانتیگراد، نقش مؤثری در جوانهزنی بذور مرکبات دارد. بذور پونسیروس به دلیل داشتن منشأ نیمهگرمسیری قادرند در دمای 9 درجه سانتیگراد جوانهزنی را آغاز کنند در حالیکه بذور رافلمون با منشأ گرمسیری در دمای 15 درجه سانتیگراد شروع به جوانهزنی مینمایند. دردمای 20- 15 درجه سانتیگراد به طور متوسط حدود 80 روز برای جوانه زنی زمان نیاز است، در صورتیکه در دماهای بین 35- 30 درجه سانتیگراد فقط 30- 14 روز کفایت میکند.
عوامل محیطی در تنظیم شکل گلها، توزیع آنها روی درخت و درصد تشکیل میوه تأثیرگذار است. با توقف رشد در ایام استراحت زمستانه در مناطق نیمهگرمسیری تشکیل جوانه گل صورت میگیرد. در مناطق گرمسیری این استراحت در یک دوره زمانی خاص مثل وجود خشکی است. در این صورت جوانه رویشی این توانایی را پیدا میکند که به جوانه گل تبدیل شود. سرما و تنش کم آبی برای تشکیل جوانه گل ضروری است منتها سرما در مناطق نیمه گرمسیری و تنش آبی در مناطق گرمسیری نقش لازم را ایفا مینماید. برای گلدهی عواملی فیزیولوژیک مثل کربوهیدراتها، هورمونها (بویژه جیبرلین)، درجه حرارت، ارتباط آب و مواد غذایی دخالت مستقیم دارد. در نواحی مدیترانهای، درجه حرارت بالای تابستان در طول میوه نشینی روی فیزیولوژی گیاه تاثیر گذاشته و عملکرد کمی و کیفی کاهش مییابد.
دماهای بالا در وضعیت نمو و ریزش میوه به طور مستقیم دخالت دارد. مثلاً ریزش میوه بین ماههای خرداد تا تیرماه به علت رقابت میوه در جذب کربوهیدرات، آب، تنظیم کنندههای رشد و سایر مواد متابولیکی است. وجود حرارتهای بین 40- 35 درجه سانتیگراد در این شرایط رقابتی، باعث تسریع در ریزش میشود. در تحقیقی اثر عوامل اقلیمی روی رشد میوه نارنگی ساتسوما مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که با افزایش تعداد ساعات آفتابی و دمای تجمعی در این مرحله رشدی، درختان زودتر تولید گل نموده و در مقابل رشد قطری میوه و نسبت میوه به برگ نیز افزایش مییابد.
در مراحل نمو و رسیدن میوه، مرکبات بیشتر دوستدار هوای گرم و مرطوب (نظیر نواحی شمال، فارس و میناب) هستند. گونههایی چون لیموها، کامکواتها، بعضی پرتقالها، گریپ فروت و لایم در صورت نبود یخبندان در مناطق خنک قابلیت رشد دارند. به دلیل تاثیر بالای حرارت در کیفیت میوه، معمولاً در بررسی اثر حرارت، از مدلهای درجه-روز جهت مقایسه درجه حرارت نواحی استفاده میشود. در این حالت میزان اسید کل میتواند بهترین شاخص جهت تعیین بلوغ میوه باشد .
در صورت وجود پوشش گیاهی در سطح خاک، رطوبت خاک حفظ شده و به کاهش دمای خاک کمک میکند. این حالت باعث میشود که ریشهها در روزهای گرم تابستان نیز به فعالیت خود ادامه دهند. در تحقیقی دمای خاک در سه عمق 5، 10 و 20 سانتیمتری و در گرمترین روزهای سال اندازهگیری و مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج نشان داد که در 10 سانتیمتر بالای خاک (دارای پوشش گیاهی)، دمای خاک 4/2 درجه سانتیگراد پایینتر از بخشهای فاقد پوشش گیاهی بود. این اختلاف دمایی در دمای عمق 20-10 سانتیمتری خاک 2/1 درجه سانتیگراد بود.
ب) میکروکلیمای مرکبات
عملکرد باغ معمولاً بوسیله عواملی چون میزان نفوذ نور، میزان تثبیت دیاکسید کربن، میزان جذب آب و عناصر و اینکه اندامهای مختلف گیاه دارای ظرفیت جذب آب، مواد غذایی و غذاسازی متفاوتی هستند مورد محدودیت واقع میشوند. از طرفی این عوامل تحت تاثیر نوع کلیمای پرورش مرکبات است. در آزمایشی درختان در معرض دو غلظت 300 و 700 پیپیام به مدت دو سال قرار گرفتند. نتایج نشان داد که با ایجاد شرایطی چون افزایش غلظت دی اکسیدکربن محیط، میزان تثبیت آن توسط بخش هوایی گیاه به سه برابر افزایش مییابد.
برخی ارقام مرکبات علاوه بر قابلیت رشد در مناطق گرم، در هوای خنک هم رشد میکنند در حالیکه بعضی ارقام به گرمای بیشتری احتیاج دارند. چنانچه شرایط محیطی منطقه برای پرورش برخی گونهها و ارقام مرکبات مطلوب نباشد امکان تأمین و فراهم کردن میکروکلیمای مناسب وجود دارد. این میکروکلیماها به مفهوم انتخاب نقاط گرمتر، پیدا کردن مکانهای خنک و یا مرطوب است. چنانچه محلی از وزش باد محفوظ باشد یا نور و گرمای کافی در آن منطقه وجود داشته باشد، میتوان ادعا نمود که میکروکلیمای مناسب مرکبات فراهم است. هر عاملی که باعث کاهش شدت تابش نور شود رشد درخت را نیز به همان نسبت محدود نموده و در نهایت تولید میوه کاهش مییابد. در نقاط گرم میتوان گریپفروت و یا بعضی ارقام که به گرمای بیشتری نیاز دارند کشت نمود.
- قبلی
- بعدی >>