سنبل الطیب
نام انگلیسی:
|
Valerian
|
نام علمی:
|
Valeriana officinalis
|
خانواده:
|
Valerianaceae
|
مقدمه
سنبل الطیب از زمانهای گذشته به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند همواره مورد توجه و استفاده انسان بوده است. مردمیونان از سال 924 پس از میلاد مسیح خواص دارویی این گیاه را میشناختند و برای معالجه برخی بیماریهای عصبی از آن استفاده میکردند.
«والریان» از کلمه لاتین «والار» مشتق شده و به معنای سلامتی است که نشان دهنده خاصیت شفابخشی سنبل الطیب است.
ریشه و ریزوم سنبل الطیب در تمام فارماکوپه های معتبر به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است. مواد موثره آن در صنایع داروسازی موارد استعمال فراوانی دارد. این مواد بر روی سیستم عصبی مرکزی تاثیر داشته، آرام بخش، خواب آور، و ضد تشنج است. همچنین برای درمان افسردگی مورد استفاده قرار میگیرند.
اسانس سنبل الطیب ضد دل پیچه بوده و به هضم غذا کمک میکند.
در حال حاضر اروپا بزرگترین بازار سنبل الطیب جهان محسوب میشود. به طوری که در سال 1990 ، 65 درصد از بازار4/2 میلیون دلاری سنبل الطیب را به خود اختصاص داده است. در صنایع دارویی اکثر کشورهای توسعه یافته از مواد موثره این گیاه داروهای متفاوتی به نامهای والریان، کاردیوزان، بالدریان، بالدریپان ووالمان تهیه و به بازار دارویی عرضه میشود.
این گیاه در مقیاس وسیعی در کشورهای آلمان، روسیه، آمریکا، لهستان، هلند، بلژیک، ژاپن، مجارستان و فرانسه کشت میشود.
مشخصات گیاه
سنبل الطیب بوتهای استوار و چند ساله است. گونههای مختلف سنبل الطیب از نظر شکل ظاهری و تیپهای شیمیایی (مواد موثره) بسیار متفاوتند. مهمترین آنها عبارتند از: والرانا افیسینالیس ، والریانا کولینا ، والریانا اگزالتاتا، والریانا پروکورنس و والریاناسامبوسی فولیا.
والرانا افیسینالیس شامل سه واریته به نامهای لاتیفولیا (با نامهای آلتیسیما ، ماژور و اگزالتاتا هم نام است) ، مدیا تینولیا (با نامهای مینور وانگوستی فولیا هم نام است) میباشد.
والرانا افیسینالیس نیز شامل زیر گونههای متفاوتی است که از نظر شکل ظاهری و تیپ شیمیایی با یکدیگر متفاوتند.
در سالهای اخیر سنبل الطیب هندی (تبتی) به خاطر مقادیر زیاد مواد موثره مورد توجه صنایع داروسازی قرار گرفته و در کشورهای مختلف تحقیقات زیادی به منظور کشت و اهلی کردن آن در حال انجام است.
منشا سنبل الطیب ، نواحی معتدل اروپا و آسیا (بین عرضهای جغرافیایی 41 و 70 درجه ) گزارش شده است.
ریشه دارای ریزومی کوتاه و استوانهای شکل است. از ریزوم انشعابهای متعدد گوشتی و استوانهای شکل به طول 10 تا 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 5 میلی متر خارج میشود. قسمت خارجی ریشه قهوهای روشن و قسمت داخلی آن سفید رنگ است.
در سال اول رویش برگهای طوقه ای تشکیل میشود. گیاهان پس از گذراندن سرمای زمستان ، در سال دوم به ساقه میروند. ارتفاع ساقه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 50 تا 150 سانتی متر میباشد. ساقه تو خالی، استوانهای شکل و دارای شیارهای طولی است. برگها به صورت متقابل نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار میگیرند. برگهای پایینی دمبرگ بلندی دارند. در حالی که به تدریج به طرف بالا از طول دمبرگها کاسته میشود. گلها از اواسط بهار (اواخر اردیبهشت) سال دوم به صورت مجتمع در انتهای ساقههای اصلی و فرعی پدیدار میشوند. گلها دو جنسی، سفید یا صورتی رنگ هستند و از بوی مطبوعی نیز برخوردارند. هر گل دارای یک تا سه پرچم و جامی مرکب از پنج گلبرگ پیوسته به تخمدان است که در زیر گل قرار میگیرد. میوه تخم مرغی شکل ، به رنگ قهوهای روشن ، طول آن 2 تا 5 و عرض آن 3/1 تا 5/1 میلی متر میباشد. بذر یک قسمتی است و در قسمت فوقانی آن 10 تا 15 شعاع پر مانند ظریف و کوچک (پاپوس) وجود دارد. وجود پاپوسها و سبک بودن بذر سبب میشود تا بذرهای رسیده به سهولت از گیاه جدا و به اطراف پراکنده شوند. وزن هزاردانه 5/0 تا 6/0 گرم است.
ریشه سنبل الطیب حاوی متابولیتهای ثانویه ارزشمندی است که این مواد مدتها پیش توسط محققان مورد شناسایی قرار گرفته است. اسانس یکی از این مواد است که مقدار آن در گونههای مختلف سنبل الطیب و همچنین تحت شرایط اقلیمی مختلف متفاوت و بین 5/0 تا 7/1 درصد است. تعداد دیگری از محققان مقدار اسانس را بین 4/0 تا 6/0 درصد گزارش کردهاند.
یکی از محققان اظهار میدارد، ریشه گونه سامبوسی فولیا حاوی دو تا سه درصد اسانس است و ریشه والریانا افیسینالیس واریته آنگوستی فولیا (به سنبل الطیب ژاپنی معروف است) چهار تا هشت درصد اسانس دارد.
مهمترین ترکیلات تشکیل دهنده اسانس را «والرنون» ، «آلفا و به تا پینن» ، «فنکون» ، «کامفن» و «پیرسن» تشکیل میدهد. این اسانس همچنین محتوی اسیدهای آلی مانند«اسیدوالرنیک» ، «اسید ایزووالرنیک» ، «اسیدکافئیک» و «اسید استیک» میباشد.
بوی تند ریشه سنبل الطیب ناشی از وجود «اسیدایزووالرنیک» است. چون بوی این ماده گربه را به طرف خود جلب میکند، از این رو به این گیاه علف گربه نیز گفته میشود.
برای اولین بار در سال 1966 از ریشه سنبل الطیب ترکیبات «ایریدوئیدی» به نامهای «واله پوترات» (شامل «والترات» و «اسه والترات» )«دیدرووالترات» (شامل «دیدروالترات» «دیوکسی اول دیدروالترات» ) و «ایزووالترات» (شامل «ایزووالترات» و 7-اپی داستیل ایزووالترات» و...) کشف شد. از این میان والتراتها و دیدرووالتراتها از مهمترین ترکیبات ایروئیدی (والهپوتریاتها) مورد استفاده در صنایع داروسازی هستند. مقدار کلی «واله پوتریاتها» در ریشه مختلف و به رقم گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین یک تا سه درصد است. تعدادی از محققان معتقدند که ریشه سنبل الطیب هندی (تبتی) بیشترین مقدار «واله پوتریاتها» را دارا هستند. تحقیقات انجام شده در شمال تهران نشان میدهد که ریشههای سنبل الطیب کشت شده در این منطقه از بیشترین مقدار دیدروالریات برخوردار است.
میوه سنبل الطیب 10 تا 20 روز پس از تشکیل به تدریج میرسد. بذرها در سال اول پس از برداشت از قوه رویشی مناسبی برخوردارند. با گذشت زمان از قوه رویشی آنها به شدت کاسته میشود.
بذرها در شرایط مناسب ، 7 تا 12 روز پس از کاشت سبز میشوند. رشد اولیه این گیاه بسیار کند است. در سال اول فقط برگهای طوقه ای تشکیل میشود. در سال دوم گیاه دارای رشد سریعی است و به ساقه میرود. گلهل نیز در سال دوم رویش ، پدیدار میشوند. ریشه سنبل الطیب نیز در سال دوم از رشد و توسعه زیادی برخوردار میشود و از سال سوم از عملکرد ریشه کاسته میشود.
با آغاز فصل سرما در حالی که اندامهای هوایی گیاه خشک میشوند، ریشه زنده است و فعالیت خفیفی دارد. تحقیقات نشان میدهد که سرمای زمستان نقش عمدهای در عملکرد ریشه و کیفیت مواد موثره آن دارد.
نیازهای اکولوژیکی
سنبل الطیب در طول رویش به هوای معتدل و آب نسبتا" زیادی نیاز دارد. این گیاه را در مناطقی که بارندگی سالانه بین 600 تا 700 میلی متر باشد میتوان کشت کرد.
کشت سنبل الطیب در سطوح وسیع تحت شرایط آبیاری امکان پذیر است.
بذر سنبل الطیب در دمای 18 تا 20 درجه سانتی گراد و در حضور نور و رطوبت کافی جوانه میزند. تاریکی مانع رویش بذر این گیاه میشود.
سنبل الطیب را در خاکهایی با بافت متوسط ، حاصلخیز و غنی از ترکیبات و مواد هوموسی و با زه کش مناسب باید کشت کرد. ضخامت زیاد سطح الارض سبب گسترش و توسعه ریشه و نیز سبب افزایش عملکرد آن میشود.
خاکهای سنگین و بسیار مرطوب برای کشت سنبل الطیب مناسب نیست. کشت در چنین خاکهایی سبب تضعیف شدن گیاه و تولید ریشههای کوچک ، نازک و شکننده میشود که هنگام برداشت ریشه و شستن آنها مقدار زیادی ریشه در زمین باقی میماند. آب ایستایی برای سنبل الطیب مناسب نیست و سبب کاهش عملکرد ریشه و مواد موثره آن میشود.
تناوب کاشت
اگرچه سنبل الطیب را میتوان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد، ولی در زمینهایی گیاهان ریشهای مانند سنبل ختایی ، انجدان رومی ، و نعناع کشت شده باشد بهتر است چهار تا پنج سال پس از برداشت آنها سنبل الطیب کشت شود. چنانچه در فصل پاییز به انتقال نشاء های سنبل الطیب به زمین اصلی اقدام شود، بهتر است با گیاهانی مانند غلات ، خردل ، نخود و سبزیجات به تناوب کشت گردد. ولی اگر در فصل بهار به انتقال نشاء اقدام شود توصیه میشود با گیاهان وجینی به تناوب کشت شود.
سنبل الطیب نسبت به کشت مداوم در یک زمین بسیار حساس است و تکرار کشت آن در یک زمین پس از دو تا سه سال انجام پذیر است.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
سنبل الطیب در طول رویش به مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد.
بنابر نظر محققان مواد و عناصر غذایی فراوان و همچنین تهی بودن خاک از این مواد سبب کاهش عملکرد ریشه و مواد موثره آن میشود. تناسب صحیح بین ازت و فسفر نه تنها سبب افزایش عملکرد ریشه میشود بلکه تاثیر مطلوبی در رویش گیاه خواهد داشت.
تحقیقات نشان میدهد پتاسیم تاثیر چندانی بر عملکرد ریشه و رویش این گیاه ندارد. کودهای حیوانی کاملا" پوسیده سبب افزایش عملکرد ریشه میشود. از این رو توصیه میشود در فصل پاییز هنگام آماده ساختن خاک 15 تا 20 تن در هکتار ، کود حیوانی کاملا" پوسیده به زمینهایی که سنبل الطیب کشت میشود اضافه گردد.
در فصل پاییز افزودن 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر ، 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس و 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت به عنوان مقادیر پایه ، نقش عمدهای در افزایش عملکرد ریشه و مواد موثره آن دارد. اواسط بهار باید 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت به طور سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد.
آماده سازی خاک
آماده سازی خاک به زمان و روش کشت سنبل الطیب بستگی دارد. چنانچه این گیاه در فصل پاییز کشت شود باید پس از برداشت محصول قبل، کود حیوانی مورد نیاز گیاه به خاک اضافه و سپس شخم متوسطی زده شود. در صورت لزوم پس از اضافه کردن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه باید دیسک مناسبی به منظور شکستن کلوخه ها ، زده شود و سپس زمین تسطیح و بستر خاک برای کشت این گیاه آماده گردد. چنانچه سنبل الطیب در فصل بهار کشت شود از انجام اعمالی که سبب کاهش رطوبت خاک شود باید خودداری نمود.
تاریخ و فواصل کاشت
تاریخ کشت این گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویس بستگی دارد.
زمان مناسب برای کشت مستقیم سنبل الطیب اوایل بهار است. در این صورت بذرها مستقیما" در زمین اصلی و در ردیفهای به فاصله 40 سانتی متر کشت میشود.
تحقیقات انجام شده در ایران نشان میدهد که اواسط تابستان (نیمه دوم تیر) زمان مناسبی برای کشت غیرمستقیم سنبل الطیب است(2و3). در کشت غیر مستقیم بذرها در ردیفهایی به فاصله 15 تا 20 سانتی متر در خزانه کشت میشوند و روی آنها را باید با خاک برگ به ضخامت 1/0 سانتی متر پوشاند. به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک غلتک مناسبی زده میشود. پس از دو تا دوونیم ماه هنگامی که ارتفاع نشاءها به 15 تا 17 سانتی متر رسید (اواخر شهریور- مهر) آنها را باید به زمین اصلی در ردیفهایی به فاصله 40 تا 50 سانتی متر و فاصله دو بوته در هر متر طولی 20 تا 25 سانتی متر منتقل کرد.
فصل پاییز زمان مناسبی برای تکثیر رویشی سنبل الطیب است.
چنانچه انتقال نشاءها با ماشین انجام گیرد فاصله ردیفها نباید از 50 سانتی متر کمتر باشد.
نتایج تحقیقات نشان میدهد که تاریخ ، فواصل کاشت و وجین علفهای هرز نقش عمدهای در عملکرد ریشه ، مقدار اسانس و واله پوتریات آن دارد.
روش کاشت
تکثیر سنبل الطیب به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. سنبل الطیب توسط بذر و یا از طریق رویشی قابل تکثیر است.
کاشت و تکثیر سنبل الطیب توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم صورت میگیرد.
کاشت مستقیم: در برخی کشورها به علت بالا بودن رطوبت و بارندگی مناسب همواره از کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی استفاده میشود. با استفاده از ردیف کار، بذرها به صورت سطحی در ردیفهایی با فواصل مناسب کشت میشوند. پس از کشت انجام غلتک مناسب سبب تسریع و هماهنگی در جوانه زدن و رویش بذر میشود.
کاشت غیر مستقیم: در زمان مناسب بذرها را در خزانهای که بستر که بستر آن به همین منظور آماده شده کشت میکنند. روی بذرها را حداکثر به ضخامت 1/0 سانتی متر با خاک برگ میپوشانند. سپس غلتک مناسبی زده میشود. چون نور و رطوبت سبب تسریع در جوانه زنی بذر میشود سطح خزانه را با پوششهای مناسبی میپوشانند . پس از سبز شدن باید به برچیدن پوششهای مذکور اقدام نمود. برای هرکتار زمین به 500 تا 700 متر مربع خزانه نیاز است. در هر متر مربع به یک گرم و برای هر هکتار زمین به 500 تا 700 گرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.
نشاءها در اواخر شهریور تا اوایل مهر که ارتفاع آنها بین 15 تا 17 سانتی متر میرسد باید به زمین اصلی منتقل شوند. با آغاز فصل سرما از رشد و نمو گیاهان کاسته میشود و اندام هوایی گیاهان بر اثر سرما خشک میگردد. ولی ریشهها زنده و از فعالیت خفیفی برخوردارند. اوایل بهار سال بعد گیاهان از رشد سریعی برخوردار گشته و ساقه گل دهنده ظاهر میشود.
همان طور که ذکر شد در اوایل بهار نیز نشاءها را میتوان به زمین اصلی منتقل کرد.
تحقیقات نشان میدهد عملکرد ریشه گیاهانی که در فصل بهار منتقل شدهاند نسبت به گیاهانی منتقل شده در فصل پاییز 20 تا 25 درصد کاهش نشان میدهد.
تکثیر رویشی: تکثیر رویشی از طریق تقسیم بوته انجام میگیرد. در تکثیر رویشی گیاهان به سرعت به گل رفته و ریشه توسعه نمییابد. از این رو به ندرت و در شرایط خاص از این روش برای تکثیر سنبل الطیب استفاده میشود.
مراقبت و نگهداری
چنانچه نشاءها در فصل پاییز به زمین اصلی منتقل شوند ، ریشه آنها ممکن است به بیرون از خاک رشد کنند. از این رو اوایل بهار باید غلتک مناسبی بر روی گیاهان زده شود. در این فصل (بهار) نیز کود ازت مورد نیاز گیاهان به صورت سرک باید به خاک اضافه شود.
علفهای هرز با سنبل الطیب در استقرار و جذب رطوبت ، مواد و عناصر غذایی رقابت میکنند. از این رو مبارزه با علفهای هرز در طول رویش سنبل الطیب نقش عمدهای در افزایش عملکرد ریشه دارد.برگردان کردن خاک بین ردیفها نه تنها سبب تهویه خاک و افزایش عملکرد ریسه میشود. بلکه در از بین بردن علفهای هرز بسیار موثر است. بدین جهت به همراه مبارزه شیمیایی با علفهای هرز ، وجین مکانیکی آنها نیز ضرورت دارد.
در سطوح وسیع کشت باید از علف کشهای مناسب استفاده کرد. چنانچه نشاءها در فصل بهار به زمین اصلی منتقل شده باشند از علف کش آرزین به مقدار 5/2 تا 5/3 کیلوگرم در هکتار و چنانچه نشاءها در فصل پاییز منتقل شده باشند اوایل بهار قبل از رویش سنبل الطیب از همین علف کش به مقدار 5/3 تا 5/4 کیلوگرم در هکتار میتوان استفاده نمود. در سال دوم رویش از علف کش آرزین به مقدار چهار تا پنج کیلوگرم در هکتار میتوان استفاده کرد.
تحقیقات نشان میدهد سنبل الطیب به علف کشهای دیوران ، سینبار وپندیمتالین (مانند استامپ ) مقاومت نشان میدهد و میتوان در طول رویش از این علف کشها استفاده کرد.
بیماریها و آفتها ممکن است در طول رویش خسارت زیادی به گیاهان وارد کنند که عدم توجه به آن سبب کاهش شدید عملکرد ریشه میشود. بیماریهای قارچی سنبل الطیب عبارتند از: سفیدک سطحی ، در نتیجه حمله این قارچ سطح برگها پوشیده از مواد سفید رنگ مایل به خاکستری میشود. در اواخر فصل با فاسد شدن سلولها به لکههای زرد یا قهوهای رنگ تبدیل میشوند که در این حالت عملکرد به شدت کاهش مییابد. با به کارگیری روشهای مناسب ، مواد و عناصر غذایی مناسب به زراعی (تناوب کاشت مناسب، مواد و عناصر غذایی مناسب و تراکم مناسب گیاه) میتوان مانع از ابتلای گیاهان به این بیماری شد. برای مبارزه شیمیایی با این بیماری میتوان از سموم گوگرد دار استفاده کرد.
سفیدک دروغی سنبل الطیب ، از بیماریهای قارچی دیگری است که ممکن است در طول رویش ، سنبل الطیب را آلوده سازد. از علائم این بیماری بروز لکههای زرد یا سفید رنگ در سطح برگها است. در پشت این لکهها پوشش قارچی به رنگ سفید متمایل به خاکستری به وجود میآید. در بوتههای آلوده فواصل میان گرهها کم و ساقه کوتاهتر میشود.
قارچ لکه برگی نیز در شرایط گرم و مرطوب گیاهان را آلوده میکند استفاده از سموم مناسب نقش عمدهای در کنترل این بیماری دارد.
لارو برخی حشرات میتواند صدمههای زیادی به گیاهان وارد آورد. تناوب کشت مناسب و استفاده از آفت کشهایی مانند دی متوات نقش عمدهای در کنترل آنها دارد.
برداشت محصول
ریشه سنبل الطیب مانند هر ریشه حاوی مواد موثره در اواخر دوره رویش (پاییز یا زمستان) از بیشترین مقدار مواد موثره برخوردار است.
چنانچه نشاءها در پاییز به زمین اصلی منتقل شده باشند باید در فصل پاییز (مهر- آبان) سال بعد برداشت شوند. اگر نشاءها در فصل بهار به زمین اصلی منتقل شده باشند به ندرت در فصل پاییز همان سال برداشت میشوند. در این صورت نیز توصیه میشود ریشهها در فصل پاییز سال بعد برداشت شوند.
تحقیقات انجام شده نشان میدهد برداشت ریشه در فصل پاییز سال سوم مناسب نیست ، زیرا نه تنها از عملکرد ریشه کاسته میشود بلکه سبب کاهش مواد موثره آن نیز میگردد.
قبل از برداشت ریشه ابتدا باید اندامهای هوایی گیاهان را برداشت کرد. در سطوح کم ، کشت پس از آبیاری زمین با بیل یا چهار شاخ اقدام به برداشت ریشه میشود. در حالی که در سطوح وسیع کشت با استفاده از ماشین (مانند ماشین برداشت سیب زمینی) محصول ریشه را باید برداشت کرد.
پس از برداشت ریشه ، آنها را با آب جاری شسته و بلافاصله باید خشک کرد. دمای مناسب برای خشک کردن ریشه 40تا 50 درجه سانتی گراد است. استفاده از درجه حرارتهای بیشتر مناسب نیست و تاثیر نامطلوبی بر مواد موثره ریشه بر جای میگذارد.
از آن جا که بوی ریشه سنبل الطیب جاذب گربه است، از این رو پی از خشک شدن، ریشهها را باید در محلی دور از دسترس گربه انبار نمود.
عملکرد ریشه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش ، نوع گیاه و روش برداشت ریشه بستگی دارد.
تحقیقلت انجام شده در ایران نشان میدهد که در سال دوم رویش عملکرد ریشه خشک 5/1 تا 2 تن در هکتار و در سال سوم رویش ، از عملکرد آن کاسته میشود.
ریشه سنبل الطیب از بوی تند و کم و بیش نامطلوبی برخوردار است از انبار کردن آنها در مجاور گیاهان مطبوع نظیر نعناع ، بابونه ، ریحان ، ... باید خودداری نمود.
جمع آوری بذر
بذرهای سنبل الطیب از اواخر اردیبهشت ، به تدریج میرسند. بذرهای رسیده از گیاه جدا و به کمک پاپوسها به سهولت به اطراف پراکنده میشوند. از این رو ، برداشت بذر باید به دقت انجام گیرد تا بتوان به حداکثر مقدار بذر دست یافت. در بعضی کشورها پس از انجام لقاح ، گلها را داخل پاکتهای مخصوص قرار میدهند. پی از رسیدن و کامل شدن بذرها گلها را در حالی که در داخل پاکت هستند از ناحیه زیر دمگل جدا و بذرها را جمع آوری میکنند. از این روش در مقیاس کوچک کشت میتوان استفاده استفاده کرد. با بارش باران یا وزش باد ممکن است پاکتها پاره یا ساقهها شکسته شوند. در سطوح وسیع کشت استفاده از پاکت برای جمع آوری بذر وقرون به صرفه نیست.
روشهای یک مرحلهای یا دو مرحلهای ، روشهای دیگری برای جمع آوری بذر در سطوح وسیع کشت هستند. در روش یک مرحلهای ، هنگامی که قسمت اعظم بذرها میرسند ساقههای گل دهنده را باید جدا و سپس خشک کرد. پس از خشک شدن، بذرها را بوجاری تمیز و جمع آوری کرده و در مکان مناسب باید نگهداری نمود.
در روش دو مرحلهای قبل از رسیدن کامل بذرها ساقه گل دهنده را جدا کرده و برای مدتی روی زمین قرار میدهند تا کاملا" برسند. در مرحله دوم به برداشت، خشک کردن و سپس تمیز کردن آن اقدام میشود.
مقدار عملکرد بذر متفاوت است و به روش برداشت آنها بستگی دارد و بین 30 تا 200 کیلوگرم در هکتار است.
|