نخودفرنگی یا نخود سبز یا نخود باغی یا نخود انگلیسی
(Pea, Green pea, Garden pea, English pea)
با اسم علمی Pisum sativum. موطن این گیاه اروپای مرکزی، آسیا و شمال غرب هندوستان گزارش شده است. از زمانهای قدیم (7000 سال قبل از میلاد مسیح) مردم نخودفرنگی را ميشناختند. به نظر میرسد که نخودفرنگی اهلی از گیاه خودروی Pisum elatiusکه از مناطق شرقی دریای مدیترانه تا آسیای مرکزی قابل مشاهده است به وجود آمده باشد. یونانیان و رومیان باستان آن را کشت میکردند. اگرچه در اواخر قرن شانزدهم اشکال مختلفی از نخودفرنگی شناسایی و معرفی شده بودند مثلاً انواع پاکوتاه، پا بلند، انواع قندی، نشاستهای و ... اما تا قرن هیجدهم به عنوان یک سبزی مهم و رایج مطرح نبود. در سال 1865، مندل پس از انجام آزمایشات متعدد بر روی این گیاه، قوانین وراثت پذیری را مطرح کرد. اصطلاح نخود انگلیسی منعکس کنندة اهمیت ارقام انگلیسی اصلاح شده توسط اصلاحگران آن دوره بود.
نخودفرنگی دارای دو واریتة گیاهشناسی است:
P. s. var. macrocarpon: که غلاف با دانههای نارس آن مورد استفاده قرار میگیرد.
P. s. var. humili: پاکوتاه، زودرس و دارای غلافهای خطدار است و بیشتر از دانههای آن استفاده میشود. نخودفرنگی سبزی با ارزشی است که به صورت خام یا پخته مورد استفاده قرار میگیرد. دارای مقدار زیادی پروتئین و کربوهیدرات قابل جذب میباشد. در 100 گرم نخودفرنگی نارس بین 3 تا 6 گرم پروتئین وجود دارد. دارای ویتامینهای مختلف ( A،B وC ) بوده و از نظر املاح کلسیم، فسفر، آهن، سدیم و پتاسیم غنی میباشد. ارزش غذایی نخودفرنگی با میزان رسیدگی آن مرتبط است. به طوری که با رسیدن بذر میزان املاح معدنی و نیز پروتئین و کربوهیدرات افزایش مییابد در حالی که با خشک شدن بذر مقدار ویتامینهای A وC کم میشود. نخودفرنگی به صورت کنسروی و یا یخ زده نیز مصرف میشود.
نخودفرنگی گیاهی یک ساله است و جوانهزنی بذر آن برخلاف لوبیا به صورت Hypogeal است یعنی در طول سبز شدن بذر لپهها در زیر خاک باقی میمانند. در مراحل اولیة نمو، تولید یک ریشة اصلی قوی میکند که انشعابات آن فقط در بالای سطح خاک (cm 15) پراکنده هستند. در زمان گلدهی، انشعابات ریشهای توسعه یافته و تا حدود cm 60 گسترش جانبی خواهند داشت. ساقة اصلی آن نازک بوده و دارای شاخههای جانبی متعددی است و چون گلها و میوهها به تدریج و به موازات رشد شاخههای جانبی به وجود میآیند بنابراین عمل برداشت محصول طی چندین چین انجام میگیرد. بدیهی است ارقامی که دارای شاخههای فرعی زیادی هستند برای برداشتهای یک مرحلهای مناسب نیستند. برگها مرکب بوده و به طور متناوب روی ساقه قرار میگیرند. هر برگ متشکل از 1 تا 3 جفت برگچه و 1تا 5 پیچک (Modified leaflet) میباشد که به کمک این پیچکها به دور گیاهان مجاور یا قیم پیچیده و بالا میرود. هر برگ توسعه نیافته به وسیلة دو عدد گوشواره (Stipule) که در قسمت قاعدة دمبرگ باقی میمانند احاطه شده است. این گوشوارههای بزرگ به عنوان اندامهای فتوسنتز کنندة اصلی در نظر گرفته میشوند. در انواع نخودفرنگیهای بی برگ (Afila) که اکثر برگچهها به پیچک تغییر یافتهاند میزان تولید مشابه ارقام برگدار میباشد. بنابراین میتوان چنین نتیجه گیری کرد که برگچهها سهم ناچیزی در تولید محصول نهایی دارند. در انواع بدون برگ گوشوارههای برگ به طور نرمال توسعه یافتهاند. گل آغازی (Flower initiation) میتواند حدود 20 روز یا بیشتر قبل از شکفتن گل (Anthesis) انجام بگیرد. گلها هرمافرودیت بوده و به تنهایی یا به صورت خوشهای با دمگل طولانی از جوانههای جانبی برگ به وجود میآیند. رنگ گل صورتی مایل به سفید است. گل نخودفرنگی تقریباً خودگرده افشان کامل است و به عبارتی درصد دگرگشنی در آن بسیار کم میباشد. گرده افشانی و لقاح معمولاً قبل از شکفتن گلها انجام میگیرد. شمارة گرهی که اولین گل در آن ظاهر میشود بسته به نوع رقم فرق میکند. گلها در ارقام خیلی زودرس بعد از تشکیل پنجمین یا ششمین میان گره و در ارقام دیررس بعد از پانزدهمین و یا بیشتر ظاهر میشوند. بعد از لقاح گل، غلاف یا نیام متورم و گوشتی به وجود میآید. طول نیام به 6 تا 10 سانتیمتر میرسد و هر نیام حاوی 10-4 عدد بذر میباشد. بذور آن ممکن است گرد یا گوشهدار، صاف یا چروکیده باشند. تعداد غلافهای ظاهر شده در هر گره بسته به نوع رقم و شرایط آب و هوایی متفاوت است و هرگونه تنشی در زمان رشد و نمو میتواند تعداد غلافها را کاهش دهد.
همانند سایر گیاهان خانوادة لگومینوز، باکتریهای ریزوبیوم با ریشههای این گیاه همزیستی پیدا کرده و از این طریق قادر به تثبیت ازت هوا میشود. ساقه از نوع Monopodial است. یعنی رشد ساقه بدون توقف میان گرهای در یک مسیر انجام میگیرد. ساقه در برخی از ارقام ایستاده و در بعضی دیگر حالت خوابیده دارد. ارتفاع ساقه ازcm 15 تا m 2 متغیر است.
انواع متعددی از نخودفرنگی توسط باغداران پرورش داده میشود که کشت و کار آنها مشابه است:
-English peas arden peas) یا (Sweet peas که دانة آنها به صورت سبز و نارس به مصرف میرسد.
- Edible- poded peas(Sugar peas یا Snow peas یا Chinese peas) که برای غلافهای طویل آن کاشته میشود. دیوارههاي غلاف ترد، گوشتی، نازک و بدون فیبر میباشند.
- Snap peas که شبیه English peas هستند با این تفاوت که غلاف کامل آنها (همراه بذر) مثل انواع Edible- poded peas مورد استفاده قرار میگیرد. غلافهای این نوع نخودفرنگی کوچکتر از نوع Edible -poded peas میباشند.
ارقام نخودفرنگی براساس رنگ بذر، عادت رشدdeterminate) یا (Indeterminate، کیفیت بذر Starchy) یا (Sugary و شکل ظاهری غلاف و استفاده از آنها برای اهداف خاص طبقه بندی میشوند و در داخل هر دسته بندی ممکن است ارقام نرمال برگدار یا بدون برگ (Afila) وجود داشته باشند. انواع Afila با استفاده از سیستم پیچکهای خود به قیم یا گیاهان مجاور خود پیچیده و بنابراین گیاه به حالت ایستاده باقی میماند که این باعث کاهش فعالیت پاتوژنهای خاکزی بر روی غلافها میگردد.
از نظر ارتفاع بوته، ارقام نخودفرنگی دو دستهاند:
الف- ارقام بالا رونده(Climbing) یا پابلند (Tall) که به آنها Pole type میگویند. این ارقام دارای عادت رشد Indeterminate هستند و طول آنها ممکن است به 2 متر هم برسد. در این ارقام گلدهی در جوانههای جانبی واقع بر روی ساقة اصلی رخ میدهد.
ب- ارقام غیربالارونده (Non climbing) یا پاکوتاه (Dwarf) که به آنها Bush type میگویند. این ارقام عادت رشدشان از نوع Determinate است، معمولاً زودرس هستند و طول آنها از 30 تا 40 سانتیمتر تجاوز نمیکند. این ارقام در هر گره 2 یا تعداد بیشتری نیام تولید میکنند. به دلیل سهولت برداشت اکثر ارقام تجاری مهم از نوع Determinate هستند.
ارقام نخودفرنگی از نظر شکل دانه ممکن است به دو دستة داری بذر صاف (Smooth-seeded) و بذر چروکیده (Wrinkled- seeded) تقسیم شوند. نوع بذر صاف به سرما مقاوم بوده ولی از کیفیت خوبی برخوردار نیست و دارای مزه نشاستهاي (Starchy peas) است. اما نوع بذر چروکیده مزة شیرینتر داشته و قند آن سریعاً به نشاسته تبدیل نمیشود (Sugary peas). بذور ارقام مختلف نخودفرنگی همچنین از نظر اندازه، سختی پوست و رنگ پوست متفاوتند. ارقام دارای بذر کوچکتر برای تهیة کنسرو ترجیح داده میشوند زیرا کوچک بودن بذر با شیرینی و تردی توأم است. نخودفرنگیهای دارای پوست سخت در طی مراحل فرآوری شکل خود را حفظ میکنند. ارقامی که رنگ پوست تیره و چروکیده دارند برای تهیه نخودفرنگی یخ زده مناسبتر میباشند.
امروزه تعداد ارقام نخودفرنگی در دنیا به بیش از 2000 میرسد که به صورتهای مختلف نظیر تازه، کنسرو شده، یخزده و به صورت رسیده و خشک شده مصرف میگردند. پارهای از ویژگیهای ارقام مختلف نخودفرنگی به شرح زیر است:
Dry peas: رنگ بذر سبز روشن، عادت رشد نامحدود، نشاستهای، دارای غلافهای بینوک (Blunt pods).
Canning peas: رنگ بذر سبز روشن، برخی ارقام دارای رشد نامحدود اما اکثریت آنها دارای عادت رشد محدود، غالباً قندی (دارای مزه شیرین) ، دارای غلافهای بینوک
Freezer peas: رنگ بذر سبز تیره، برخی ارقام دارای عادت رشد نامحدود اما اکثریت آنها دارای عادت رشد محدود، قندی، غلافها نوکدار یا بینوک
Edible-pod peas: دارای بذور قندی، اکثر ارقام دارای عادت رشد نامحدود
نخودفرنگی محصول فصل خنک بوده و در شرایط هوای خنک و رطوبت فراوان از بهترین رشد برخوردار خواهد بود. گیاهان جوان سرماهای شدید و یخبندانهای سبک را تحمل میکنند (تا حدود 3- تا C° 5-). اما گلها و غلافهای سبز اغلب در اثر یخبندان شدید صدمه میبینند. دمای مناسب در طول فصل رشد آن حدود 13 تا C° 18 است. این گیاه در درجه حرارتهای متوسط از رشد مناسبی برخوردار است و با افزایش دما عملکرد کاهش مییابد. اگر گیاه نخودفرنگی برای دورههای طولانی در معرض دماهای بالای C° 26 قرار بگیرد ممکن است حتی بمیرد. نخودفرنگی تحمل گرمای تابستان را ندارد. اگر دیر کشت شده باشد محصول موقعی میرسد که درجه حرارت برای رشد و عملکرد مطلوب بسیار بالا است. در هوای گرم بذور آن سریعاً رسیده و دورة رشدش کامل میشود و بذور حالت سخت و خشبی به خود میگیرند که این حالت از بازارپسندی آن میکاهد. دمای بهینه برای جوانهزنی آن C° 24 است و سرعت جوانهزنی با کاهش دما، کند میشود. حداقل دما برای جوانهزنی و رشد آن حدود C° 4/4 میباشد. نخودفرنگی میتواند در دمای بالای C°25 جوانه بزند ولی بوتهها سریع رشد کرده و در این صورت رشد ریشهها ضعیف میشود و همچنین غلاف آن به خوبی تشکیل نمیشود. دمای زیاد، 6 تا 10 روز پس از گل کردن میتواند رشد اولیة جنین را تحت تأثیر قرار بدهد. چنانچه گیاهان 2 هفته پس از عمل لقاح برای مدت چند روزی در مجاورت دمای بالای C°30 قرار بگیرند قسمتی از جنینها از بین رفته و در غلافها تعداد دانه کم میشود.
به طور کلی تعداد دانه در غلاف بستگی به عوامل مختلفی مثل نوع رقم، شرایط آب و هوایی و تراکم بوته دارد. انواع دیررس معمولاً دارای تعداد بیشتری دانه میباشند.
طول روز در رشد و نمو گیاه، تشکیل جوانههای گل و نیز بر روی شکل ساقه (پابلند یا پاکوتاه شدن) تأثیر میگذارد. طول روز کوتاه باعث قطور شدن ساقه و افزایش شاخ و برگ در گیاه میشود. اگرچه نخودفرنگی به عنوان یک گیاه حساس به طول روز در نظر گرفته میشود اما عکسالعمل آن با درجه حرارت تغییر مییابد.
Flowering is accelerated by long days with low temperature.
بنابراین میتوان گفت که مرحلة زایشی این گیاه توسط طول روز و بهاره شدن کنترل میشود. ارقام مختلف نسبت به طول روز (مدت روشنایی) عکسالعملهای متفاوتی نشان میدهند. بدین ترتیب که در ارقام زودرس طول مدت روشنایی تأثیری روی گلدهی نخواهد داشت در صورتی که در ارقام متوسط رس و دیررس طول روز بلند زمان گلدهی را جلو میاندازد. ارقام زودرس به علت بیتفاوت بودن به طول روز، در مدت کوتاهی به گل مینشینند و به علت نداشتن برگهای کافی از عملکرد کمتری برخوردارند. در صورتی که ارقام متوسط رس و دیررس که بعد از چندماه به گل مینشینند وقت کافی برای رشد رویشی داشته و نیز دارای عملکرد بیشتری خواهند بود.
- قبلی
- بعدی >>