صفات کمی و کیفی در اصلاح مرکبات
در برنامههای اصلاح مرکبات برخی مشخصات کمی و کیفی مورد نظر بوده و متناسب با اهداف آزمایش مورد ارزیابی قرار میگیرند. اکثر این صفات کمی بوده و با بیش از یک ژن کنترل میشوند. اهم صفات کمی و کیفی که معمولاً در برنامه اصلاحی مرکبات مورد توجه قرار میگیرد به شرح ذیل است:
صفات کیفی
1- پاکوتاهی: صفت پاکوتاهی احتمالاً با دو ژن کنترل میشود. در بالنگ و بادرنگ این صفت به حالت غالب وجود دارد. تلاقی بین پوملو و بالنگ موجب پاکوتاهی میشود.
2- سه برگه شدن: از مشخصههای عمده پونسیروس سه برگه بودن آنهاست. این صفت نسبت به یک برگی بودن غالب است. نتایج حاصل از بررسیها نشان میدهد که دو ژن در این امر دخالت دارد. دورگهای حاصل از انواع تک برگی مرکبات نیز گاهی اوقات و اغلب به طور ناپایدار، صفت سه برگچهای را نشان میدهند.
3- رنگ قرمز: رنگ قرمز آنتوسیانین توسط یک ژن کنترل میشود. در تحقیقی از بین 100 دورگ بینکلونی حاصل از لمونهای اورکا و لیسبون، تعداد 19 دورگ دارای برگهای جوان سبزرنگ، 81 دورگ دارای برگهای جوان با سایههای مختلف از قهوهای تا قرمز را دارا بودند.
4- چند جنینی: احتمالاً یک یا دو ژن غالب در ایجاد چند جنینی تاثیر دارد. در تلاقی بین پونسیروس با مشخصه چندجنینی بالا و ارقامی از مرکبات با ویژگی تک جنینی، تولید دورگهای تک جنین افزایش یافت. به نظر میرسد در پدیده انتقال چند جنینی، ژنهای بیشتری نقش داشته باشند.
5- اسیدیته: میزان اسیدیته در میوههای مرکبات جنبه ارثی داشته و به عنوان یک صفت نیمه کمی تلقی میشود. در بسیاری از ارقام هم انواع اسیدی و هم با اسید پایین مشاهده شده است. از تلاقی بین پومولوی کم اسید با ارقام با اسید متوسط، دورگهای با اسیدیته پایین به دست آمد. در همین راستا با تلاقی پومولوهای با اسیدیته متوسط با والدین پدری دارای همان میزان اسیدیته، غالباً نتاجی با اسیدیته بیشتر از والدین حاصل شد.
6- خارداری: این مشخصه در نتاج حاصل از دورگگیری ارقام خاردار با ارقام بیخار توسط تعداد معدودی ژن کنترل میشود. بر اساس تحقیقی در سال 1979 مبنی بر تلاقیهایی بین سیتروس، پونسیروس و فورچونلا، با بررسی 15 صفت مشخص شد که صفات سه برگچهای بودن، خارداری، سن بلوغ و وجود غدد چربی در کیسههای آبدان از صفات غالب محسوب میشوند.
صفات کمي
1- پوسیدگی ریشه: پایههای نارنج و پونسیروس کاملاً مقاوم به عامل بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه هستند. در برنامههای بهنژادی برای تهیه پایه مقاوم به پوسیدگی ریشه، پونسیروس یا نارنج به عنوان یک والد مورد استفاده قرار میگیرد. برخی از پومولوها و تعداد کمی از دورگهای حاصل از تلاقی کلمانتین و پومولو به پوسیدگی ریشه مقاوم هستند. توارث این صفت قطعاً کمی است. دورگهای مهم پونسیروس (ترویر و کاریزو) که از انواع سیترنج هستند نسبتاً به هر دو عامل قارچی پوسیدگی ریشه مقاومند.
2- نماتد: از آفات بزرگ ریشه نماتد است. بیشتر ارقامی که جنس سیتروس در دورگگیری آنها استفاده شده است به نماتد حساس هستند. دورگ پونسیروس و پرتقال به این نماتد مقاوم هستند. به منظور سنجش مقاومت به نماتد مرکبات از روش مایهکوبی برگهای ریشهدار شده استفاده میشود. در پژوهشی با تلاقی پرتقال روبی و پونسیروس، دورگهایی به نام 32-C و 35-C حاصل شد که علاوه بر مقاومت به نماتد به قارچ فیتوفترا و ویروس تریستیزا نیز مقاوم بودند.
3- بیماریهای ویروسی: بیماریهای ویروسی شامل تریستزا، پسروز، اگزوکورتیس، ایمپیتراتورا، رینگ پاترن، وینانیشن کاچکسیا و استابورن توسط ژنهای متعدد کنترل میشوند. در دورگ گیریها برای انتقال این مقاومت لازم است والد مادری مقاوم به بیماری باشد. مثلاً پونسیروس مقاوم به تریستزا است و در همه دورگگیریها به منظور تهیه یک رقم قوی و مقاوم، به عنوان یکی از والدین به ویژه والد مادری مورد استفاده قرار گیرد.
4- مقاومت به سرما و تنشهای محیطی: صفت مقاومت به سرما همیشه مورد نظر متخصصین اصلاح مرکبات بوده است. پونسیروس تنها جنس خزان کننده و مقاوم به یخبندان و سرما تا 20- درجه سانتیگراد است. جنس پونسیروس و یا دورگهای آن در تهیه ارقام مقاوم به سرما به عنوان والد مادری منظور میگردند. همچنین نارنگیهای ساتسوما و شانگشا از سال 1950 توسط مرکز USDA به عنوان ارقام مقاوم به سرما معرفی شده و در دورگ گیریها مورد استفاده قرار گرفتهاند. سایر تنشهای محیطی نظیر شوری، خشکی، کمآبی نیز از جمله خصوصیاتی است که با چندین ژن کنترل میشوند و همواره هدف بهنژادگران بودهاند.
5- مقاومت به کلر: بعضی ارقام مقاوم به کلر نظیر پورلایم، نارنگی کلئوپاترا، و نارنگی شکواشا هنگامی که با پونسیروس و نارنج تلاقی داده شدند مقاومت به کلر خاک در دورگهای آنها افزایش یافت. دورگهای حاصل از این تلاقیها، کلر موجود در آب آبیاری را در مقیاس بالا تحمل مینمایند. شدت تحمل در دورگهای مختلف متفاوت بوده و بهترین نتیجه از هیبریدهایی که هر دو والدشان مقاوم باشند مثل رنگ پورلایم × کلئوپاترا حاصل شده است.
6- اسانس برگ و پوست میوه: معمولاً اسانسها فاقد الگوی توارثی هستند. بنابراین شرح و تفسیر الگوی توارثی اسانسها، نیاز به علم و شناخت بیشتر مسیرهای بیوسنتزی این ترکیبات دارد. از نظر ترکیبات مختلف، نوسان زیادی بین تلاقیهای مختلف مشاهده میشود که نتیجه تفاوتهای توارثی در چند اسانس میتواند باشد. این تفاوتها کمی بوده و نشان از نوعی کنترل ژنتیکی بر مسیرهای بیوشیمیایی ساخت این ترکیبات دارد.