گونهها و ارقام مرکبات
پرتقال Citrus sinensis(L.) Osbeck
پرتقال بعد از سیب دومین میوهای است که در جهان مورد مصرف عموم مردم است. این گیاه بومی شمال شرقی هند و نواحی مرکزی چین است. شکل عمومی درختان پرتقال بزرگ و عمودی با شاخههای افقی است. میزان مقاومت به سرمای پرتقال نسبت به گونههای دیگر متوسط بوده و با داشتن تنوع ارقام، در مناطق زیادی از دنیا پراکنده شده است.
ارقام پرتقال برحسب مشخصات ظاهری، ترکیبات شیمیایی به چهار دستهی پرتقالهای گرد (or Common Round Oranges)، پرتقالهای نافدار(Navel Oranges)، پرتقالهای رنگدانهدار قرمز (خونی رنگ به دلیل تجمع آنتوسیانین) (Pigmented (Blood) Oranges) و پرتقالهای غیراسیدی (Acidless Oranges) تقسیم میشوند. از بین چهار گروه نامبرده، پرتقالهای گرد اهمیت تجارتی بیشتری دارند و سطح کشت قابل ملاحظهای را در جهان به خود اختصاص دادهاند. پرتقالهای نافدار در مرتبه دوم اهمیت قرار دارند. در حالی که پرتقالهای خونی فقط در شرایط آب و هوایی مدیترانهای کشت میشوند.
ارقام پرتقال برحسب زمان رسیدن نیز به سه گروه زودرس، میانرس و دیررس تقسیم میشوند. در مناطق نیمهگرمسیری ارقام زودرس بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند و دوره رسیدن آنها بین 9-6 ماه بوده در حالیکه دوره رسیدن ارقام میان رس 12-9 ماه و ارقام دیررس بیش از 12 ماه بعد از شکوفا شدن گلها است. همچنین ارقام پرتقال برحسب تعداد بذر نیز به ارقام بیبذر تجاری (8-0 بذر)، متوسطبذر (15-9 بذر) و پربذر (15<) دستهبندی شده است. برخی از ارقام مهم زودرس، میان رس و دیررس با تکیه بر ارقام کشت شده در ایران در زیر معرفی میگردد.
پرتقالهای گرد
1- پرتقال هاملین (Hamline): زودرسترین پرتقال شمال است که به آب و مواد غذایی کافی نیاز دارد. چنانچه مواد غذایی کافی دریافت نکند میوه، ریز میشود. میوهی پوست نازک داشته و خاصیت انباری خوبی دارد. میوهها متوسط تا ریز و به شکل کروی تا اندکی پخ هستند. غالباً رقمی بیبذر و حداکثر 6 عدد بذر در هر میوه تولید میشود. در زمان بلوغ و رسیدن بخوبی رنگ گرفته و پوست نازک است. گوشت میوه آبدار، شیرین و دارای بافتی ترد است. میزان عملکرد هاملین نسبت به سایر ارقام پرتقال بسیار بالا بوده و حدود 100 تن در هکتار میرسد. به همین دلیل کشت آن در فلوریدا و سائوپائولو برزیل توسعه یافته است. از نظر خصوصیات رشدی تمایل به رشد عمودی داشته و تا حدودی مقاومت به سرما است. دوره رشد میوه حدود شش ماه است بنابراین به ندرت میوه با یخبندان مواجه میشود. این رقم از گروه میوههای گرد بوده و دارای پوست نازک و نرم با کیفیت خوب همانند سایر پرتقالهای زودرس است. در مناطقی که متوسط درجه حرارت سالانه بالا باشد رشد خوبی دارد.
2- پرتقال والنسیا (Valencia): پرتقال والنسیا از ارقام پرمحصول، دیررس و همه سالآور است. در شمال ایران به دلیل سرمای زمستان و مواجه شدن میوههای نارس با دمای زیر صفر، امکان بهرهبرداری مطلوب را ندارد. ولی در جنوب به خصوص در ناحیه جیرفت عملکرد رضایت بخشی داشته است. روی درختان رقم والنسیا به ویژه در ماههای اسفند تا خرداد، دو محصول وجود دارد، که هم محصول سال قبل و هم میوه تازه تشکیل شده فصل جاری است. پرتقال والنسیا طی دوران زمستان با تقلیل دمای هوا به رنگ زرد گرایش مییابد و مجدداً در خرداد از زردی به سبزی میگراید. میوههای سبز رنگ والنسیا با اتیلن (200-20 میکرولیتر در لیتر) ظرف مدت 64-24 ساعت به رنگ زرد برمیگردد. میوههای این رقم خاصیت نگهداری بسیار خوبی هم روی درخت و هم در انبار دارند. والنسیا بیش از همه در معرض پدیده گرتنوله شدن قرار میگیرد. در این حالت کیسههای وزیکول بزرگ و سخت شده و رنگ آن سفید و کیفیت میوه کاهش مییابد که به دلیل زیاد باقی ماندن میوه روی درخت میباشد. از دیگر ارقام گروه پرتقالهای والنسیا میتوان به دلتا، میدنایت، کمبل، اولیندا و فراست اشاره نمود. اندازه میوه والنسیا متوسط، گرد تخممرغی، بدون بذر یا کم بذر (6-5 بذر)، نسبتاً پوست کلفت و سطحی صاف دارند. درختان والنسیا دارای تاجی قوی، عمودی، بزرگ و میزان محصول آن از 40 تا 60 تن در هکتار متغیر است (دارای سالآوری است). این پرتقال به دلیل داشتن آب فراوان، بوی مطبوع و اسید کم، مورد علاقه بسیاری از ایرانیان است.
3- پرتقال لبنانی (شاموتی (shamouti)یا یافا (Jaffa)): موطن رقم پرتقال یافا کشور فلسطین است و در سال 1844 در اثر جهش جوانهای پرتقال بلادی به دست آمده است. برخی پژوهشگران پرتقال یافا و شاموتی را دو رقم جدا دانسته و معتقدند برگهای پرتقال شاموتی از حیث ظاهری با یافا متفاوت است و درختان آن تمایل به رشد عمودی دارند. میوهها به اندازه متوسط در اواسط فصل رسیده و حاوی 10- 6 عدد بذر هستند فقط در شمال ایران کشت شد. کیفیت میوه تولیدی در ایران به خوبی فلسطین، لبنان، مصر و مراکش نیست. از آنجائیکه در شمال ایران نور و دمای کافی تأمین نمیگردد بنابراین میوه این گیاه دارای پوست کلفت، گوشت خیلی کوچک و بسیار خوش عطر و طعم است. رقم یافا خاصیت سالآوری داشته و دو نوع درشت پوست کلفت و همچنین کوچک و تخم مرغی در شمال ایران وجود دارد.
4- پرتقال پارسون بران (Parson Brown): پرتقال پارسون بران جزء گروه پرتقالهای گرد است که در سال 1347 وارد ایران شده است. این رقم جزو پرتقالهای زودرس بوده و میوه آن درشت، بسیار پرآب، پرمحصول و همه سال آور است. میوه حاوی 12- 10 بذر و دارای پوست نازک و درخشنده است که رنگ سبز خود را به آهستگی از دست میدهد. شباهت زیادی بین این ارقام و ارقام محلی شهسواری و دزفولی وجود دارد.
5- پرتقال سالوستیانا(Salustiana): میزان سازگاری آن در شمال و جنوب ایران مورد مطالعه قرار گرفت و نتایج حاصل نشان داد که قابلیت کشت در هر دو مکان را دارد. متاسفانه درختان مادری آن در ایران مشکوک به بیماری مایکوپلاسمایی استاببورن هستند. رقمی پرمحصول، زودرس و بسیار پرآب است. در موطن خود بیبذر ولی در شمال به دلیل وجود گردهافشانهای قوی بین 6-2 بذر در آنها دیده میشود. این رقم از جهش شاخه پرتقال والنسیا به وجود آمده است و در مقایسه با پرتقال محلی ایران پوست نازکتر است.
6- پرتقال مارس(Marss): اندازه میوه مارس متوسط تا درشت، گرد تا کمی پخ است. میوههای نسبتاً پربذری داشته که تعداد بذر در آن بستگی به رقم گردهدهنده دارد. در شرایط مطلوب میوهها بخوبی رنگ میگیرند. ضخامت پوست میوه در حد متوسط تا ضخیم است. گوشت میوه بخوبی رنگ گرفته، پرآب، فاقد اسید و با طعم شیرین است. درختان این رقم از لحاظ قدرت رشد در حد متوسط و پربار هستند که تمایل بارزی به تولید محصول در خوشه از خود نشان میدهند.
پرتقالهای نافدار
1- پرتقال واشنگتن ناول (Washington Navel): پرتقال واشنگتن ناول در اوایل زمستان رسیده و خوش خوراکی آن قابلیت بازارپسندی آن را افزایش داده است. منشا این رقم، پرتقال باهیا (Bahia) بوده که در دهه 1860 در برزیل از یک شاخه انتخاب شده ازدیاد یافت. پرتقال واشنگتن ناول دارای میوه درشتی بوده و وزن میوه آن به حدود 200 تا 500 گرم رسیده و دارای پوست کلفتی است. رقمی اساساً زودرس بوده و پایه ترویرسیترنج به عنوان بهترین پایه برای آن پیشنهاد شده است. ارقام معروف و مهمی از آن مثل فراست ناول (Frost Navel)، پارنت ناول (Parent Navel) و تامسون ناول (Thamson Navel)در شمال کشور کشت میشوند. این ارقام زودرس بوده و نسبت به سرمای سالهای 1342 و 1350 مقاومت نشان دادهاند.
تامسون در شمال به پرتقال فلسطینی معروف است و از جهش شاخهای رقم واشنگتنناول به دست آمده است. درختان آنها پاکوتاه، بسیار پرمحصول و میوه از خاصیت انبارمانی بالایی برخوردارند. میوه دارای بافت لطیف با آب متوسط، پوست میوه صافتر از واشنگتن ناول با ضخامت متوسط و دارای ناف کوچک هستند. میوهها از لحاظ ماندگاری روی درخت وضعیت ضعیفی داشته و به سرعت دچار کاهش کیفیت خواهند شد. تامسون جزء ارقام خیلی زودرس محسوب شده و نسبتاً مقاوم به سرما و گرما است. درختان نوسلار ارقام فوق در شمال ایران وجود دارد.
پرتقالهای خونی (Blood orange)
پرتقالهای خونی دارای رنگدانههای صورتی و قرمز آنتوسیانین هستند. منشأ مدیترانهای داشته و در کشورهایی چون ایتالیا، اسپانیا، مراکش، الجزایر، تونس پرورش مییابد. در مناطق مدیترانهای که دارای روزهای گرم و شبهای سرد هستند، میوهها تولید رنگ قرمز تیره میکنند که گاهی حتی در پوست نیز این حالت رخ میدهد. در نواحی گرمسیري و نیمهگرمسیري که دارای شبهای با دمای بالا هستند این رنگیزهها به خوبی شکل نمیگیرند. در مناطق مرطوب رنگدانهها در گوشت کمتر توسعه یافته ولی در مناطق نیمهگرمسیری و خشک رنگدانههای بیشتری سنتز شده و بهتر ظاهر میشوند. در شرایط خنک رنگ پوست میوه قرمزتر میشود و برای رنگ گرفتن کامل به مدت نسبتا طولانی به دمای پائین نیاز دارد. مقدار توسعه رنگ به رقم و تا حدودی به نوع پایه مورد استفاده نیز بستگی دارد. رنگدانههای آنتوسیانین در گوشت، آب و پوست میوه و همزمان با رشد میوه گسترش مییابد. وجود این رنگدانهها همراه با طعم و مزه مطبوع و نیز ذائقه پسندی بالای آن باعث شده که مورد توجه مردم خیلی از کشورها واقع شود. شرایط مورد نیاز برای گسترش رنگدانهها در پوست و گوشت یکسان نیست اما به نظر میرسد میزان معینی دما برای رنگگیری مناسب آن نیاز است. تنوع ارقام خونی زیاد بوده و از بین آنها چهار رقم معروف زیر معرفی میشوند.
1- پرتقال مورو (Moro): این رقم دارای میوه متوسط، نسبتاً گرد، پوست نازک و آبدار است. میوه در زمان رسیدن دارای گوشت آلبالویی رنگ و 2-1 بذر یا بدون بذر است. عملکرد آن بالا بوده و از ارقام زودرس محسوب میشود. سطح پوست ناصاف و در هنگام رسیدگی کامل به رنگ پرتقالی همراه با لکههای سرخ و صورتی کمرنگ یا رگههای قرمز است. میوهها قابلیت نگهداری خوبی هم روی درخت و هم در مراحل پس از برداشت و حمل و نقل دارند. نگهداری طولانی مدت میوه در انبار باعث کاهش طعم میوه خواهد شد. درختان مورو دارای اندازه و رشد متوسط و تاج گسترده و کروی هستند. یکی از ویژگیهای میوه مورو تولید زود هنگام و فراوان رنگدانه در گوشت میوه و فقدان یا ناچیز بودن رنگدانه در پوست میوه است.
2- پرتقال گراسسانگوئی (Gross Sanguine): این رقم در مقایسه با رقم مورو دارای میوههای کشیدهتر، پوست کلفتتر و حاوی لکههای خونی در پوست است. به دلیل رنگگیری کمتر، گوشت میوه از ارزش تجارتی کمتری برخوردار است. این پرتقال جزو ارقام میانرس محسوب شده و پوست میوه در زمان رسیدن سرخفام میشود.
3- پرتقال سانگونلا (Sanguinella): پرتقال سانگونلا رقمی است از گروه خونی اسپانیا، با میوههای کوچک و گرد، بسیار پرمحصول، همه سالآور و رنگ گوشت آن کاملاً سرخ میشود. خاصیت انباری این رقم بهتر از دو رقم دیگر و در حد خوبی قرار دارد. اغلب درختان خونی منطقه شمال کشور از این رقم هستند. اندازه درختان رقم سانگونلا کوچک تا متوسط، رنگ برگها سبز روشن، میوههای آن دارای پوست نازک و بدون بذر و هم زمان با رقم سانگوئین میرسد.
4- پرتقال تاراکو (Tarocco): میوههای رقم تاراکو از حیث درشتی در حد پرتقال مورو است. پوست آن موقع رسیدن قرمز رنگ شده و دارای گوشت سفت کاملاً قرمز، پرآب، بدون بذر یا دارای 2-1 بذر و میانرس است.
پرتقالهای غیر اسیدی
پرتقالهای غیراسیدی یا اصطلاحاً شکری گروه کوچکی را تشکیل داده و شامل ارقام مختلف از سایر گروهها نیز هست. به دلیل اسیدیته پایین، میوه دارای طعم و مزه شیرین هست. این نوع پرتقالها بیشتر در بازارهای محلی عرضه شده و به فروش میرسند. وضعیت دقیق ارقام پرتقال با محتوای قندی کم و یا زیاد مشخص نیست. رقم Lima از مهمترین ارقام غیراسیدی است که در برزیل کشت میشود. این رقم دارای میوههای کوچک، نسبتاً کم بذر، ضخامت پوست متوسط و به رنگ نارنجی روشن، گوشت میوه زرد روشن، ترد، آبکی و خیلی زودرس است. درختان قوی و بزرگ با برگهای متراکم و عملکرد بالاست.
گریپ فروت (Citrus paradisi)
گریپ فروت دورگ حاصل از تلاقی شادک (Shaddock) (C. maximaBurm.) یا پوملو (Pummelo) با پرتقال بوده است. اینگونه برخلاف پوملو که فقط جنین حاصل از زیگوت تولید مینماید، دارای توانایی تولید بذور چندجنینی (نوسلار و حاصل از زیگوت) است. میوه گریپفروت در مناطق مرطوب گرمسیري و نیمهگرمسیري از کیفیت خوبی برخوردار است در حالیکه میوه گریپفروتهای تولید شده در مناطق مدیترانهای دارای آب میوه با اسیدیته بالا، پوست کلفت و کمآب است. درختان گریپفروت دارای رشد زیاد و حجم شاخساره بالایی هستند و با داشتن اسکلت قوی، خوشههای سنگین میوه را به خوبی تحمل میکنند. همچنین شکل برگها یکنواختتر و بزرگتر از برگهای پرتقال، نارنگی، لیمو یا لایم بوده و از فیلوتاکسی 5/2 (پرتقال دارای فیلوتاکسی 8/3 است) تبعیت مینمایند. گلهای خوشهای این گونه از نوع کامل بوده و از لحاظ ساختمانی مشابه سایر گونههای مرکبات هستند. قطر میوه بسته به رقم، پایه و شرایط رشد درختان بین 14-8 سانتیمتر است. در نیمکره شمالی میوهها از اواخر مهرماه تا تیرماه برداشت میشوند. چنانچه میوهها دیر برداشت شوند، بذرها در داخل میوه جوانهزده که این پدیده (زندهزاییياVivipary) موجب کاهش بازارپسندی میوه میشود. در گونه گریپفروت ارقام مختلفی از بذردار تا بیبذر وجود دارد. در ایران میوههای تولید شده در منطقه جیرفت از بهترین کیفیت برخوردارند. با آنکه در دنیا میوه آن بسیار مورد توجه است لیکن در ایران به دلیل تلخی غشاء آبدانها، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مصرف محلول آرسنیندپلوم به میزان یک در هزار و در مرحله فندقه میوه، تلخی آن را کاهش میدهد. در ذیل به مهمترین ارقام گریپ فروت کشت شده در مناطق مرکباتخیز ایران اشاره میشود.
1- گریپ فروتهای گوشت سفید
الف- گریپ فروت دانکن (Duncan): رقم دانکن از ارقام قدیمی گریپ فروت است و دارای بزرگترین اندازه میوه است. این رقم ضمن داشتن مقاومت نسبی خوب به سرما، میوههای پربذر، پوست کلفت، گوشت سفید، پرآب و زودرس تولید میکند.
ب- گریپ فروت مارش (Marsh): رقم مارش دارای گوشت سفید و بیبذر است. اندازه میوه و کیفیت آن به خوبی دانکن نبوده و تنها به لحاظ بیبذری مورد توجه قرار گرفته است. درختان بزرگ با تاج قوی و فشرده آن میوههایی با اندازه متوسط، گرد و با رنگ پوست لیمویی تا حدود 70 تن در هکتار تولید مینماید. گوشت میوه به رنگ زرد نخودی، ترد، بسیار آبدار و خوشمزه است. میوهها برای مدت طولانی با حفظ شکل ظاهری و کیفیت خوب قابلیت نگهداری روی درخت را دارند. این رقم دیررسترین رقم تجارتی گریپفروت است و به دلیل نیاز گرمایی بالا، تولید تجارتی آن به نواحی خیلی گرم محدود شده است. این رقم به شدت پارتنوکارپ میباشد.
2- گریپ فروتهای گوشت قرمز
ارقام گوشت قرمز در اثر ایجاد جهش در گریپ فروتهای گوشت سفید حاصل شدهاند. گسترش ارقام قرمز به علت تقاضای زیاد مردم بوده است. ارقام این گروه از دو رقم گوشت سفید والتر (Walter )و مارش منتج شدهاند. ارقام موجود این گروه در ایران به شرح ذیل است:
الف- رقم تامسون: رنگ گوشت متمایل به صورتی و قسمت داخلی پوست میوه نیز رنگی است. معمولاً رگههای خونی در گوشت میوه مشاهده میشود و بدون بذر است.
ب- رقم بلاش(Red Blush): میوهها به شکل 3-2 تایی روی درخت تشکیل میشود. رنگ میوه یکنواخت بوده و پرههای میوه به خوبی زیر دندان له میشود. درختان به خنک شدن هوا حساس هستند و در این شرایط شروع به ریزش میوه مینمایند.
ج- رقم شامبرگ (Shambarg): میوههای آن با گوشت خونی، ترد، شبیه به ردبلاش با آب کمتر و میانرس است. داشتن شاخههای باز و میوههای سنگین از مشخصههای این درختان است. بنابراین با سنگین شدن وزن محصول همواره خطر شکستن شاخهها وجود دارد. عیب دیگر این رقم حساسیت آن به بیماری تریستزا است.
لیموترش (Citrus limonBurm. f)
درختان لیمو بومی شرق هیمالیا و هند هستند و عقیده بر این است که دورگ ناشی از تلاقی لایم و بالنگ باشند چون به گونه بالنگ و بادرنگ شباهت نزدیکی دارد. پراکندگی این گونه در مناطق خشک و نیمهخشک در نواحی نیمهگرمسیری با دمای زمستان بالاتر از 4- درجه سانتیگراد مشاهده میشود. درختان این گونه نسبت به سایر گونههای مرکبات حساسیت بیشتری به دمای پائین دارند. همچنین به دلیل حساسیت به بیماریهای قارچی و رشد جلبک، در مناطق نیمهگرمسیری و یا گرمسیری مرطوب رشد خوبی ندارد. به علاوه کیفیت میوه خصوصاً بافت داخلی پوست در مناطق مرطوب ضعیف است. درختان این گونه قوی بوده، در مناطق گرمسیر دارای رشد عمودی خصوصاً در دوران جوانی هستند. شاخهها نیز اغلب پرتیغ و دارای گلهای قرمز (لیموترش ایتالیایی یا مازندرانی) کامل است. پرتیغی به نوع رقم، شرایط رشد و سن درخت بستگی دارد. در بیشتر مناطقی که لیمو کشت میشود میوه در سراسر سال مشاهده میشود. البته این باردهی بستگی به رقم و عوامل محیطی دارد.
میوه بیشتر لیموها هم در تابستان و هم در پائیز یا زمستان قابل برداشت است. به جز لیموهایی که به عنوان پایه استفاده میشود سه گروه بزرگ لیمو شناخته شده است. این گروهها شامل دستههای فمینولا، ورما و سیسیلیین هستند. بعضی ارقام لیمو بذردار و برخی بیبذر بوده و درصد چند جنینی بین 100-0 درصد متغیر است. از مهمترین ارقام متداول در ایران رقم محلی، اورکاو لیبسون است که این دو دسته آخر سیسیلی بوده و حائز اهمیت اقتصادی هستند.
الف- رقم اورکا: مقاومت به یخبندان آنها پائین است. میوه به اندازه متوسط تا کوچک بوده و وجود یک برجستگی در نوک میوه مشخصه آن است. پوست میوه اورکا تا حدودی خشنتر از لیسبون بوده و برجستگی نوک میوه نیز از لیسبون کوچکتر است. کیفیت میوه در نواحی ساحلی عالی بوده و کمتر از 9 بذر در آن تولید میشود. در ایران این رقم معمولاً بیبذر است و ضخامت پوست میوه متوسط و صاف، گوشت زرد متمایل به سبز داشته و خیلی اسیدی است. درختان آن به علت تاج باز به آفتاب سوختگی حساس هستند. میوهها در نوک درخت تشکیل شده و همه سال آور هستند. لیمو اورکا جزء ارقام زودرس و پر محصول محسوب می شود.
ب- رقم لیسبون: میوه آن شباهت زیادی به رقم اورکا دارد. میوهها دارای اندازه متوسط، بیضوی کشیده با قاعده مخروطی و گردن نامشخص هستند. رنگ پوست میوه به هنگام بلوغ زرد و ضخامت آن زیاد است ولی صافتر و نازکتر از اورکا است. بافت میوه ترد، آبدار و مزه آن خیلی ترش است. باردهی این رقم عمدتاً در زمستان و اوایل بهار انجام میشود. درختان این رقم قوی با تاج بلند، کشیده، تیغدار با شاخههایی متراکم و پر محصول هستند و میوه درون آن تشکیل میشود. مقاومترین رقم لیمو نسبت به تحمل شرایط نامساعد محیطی مانند سرما، گرما و بادهای تند و داغ (شرایط جنوب ایران) است.
لایم (Citrus aurantifolia L.)
گونه لایم بومی مناطق گرمسیری است لذا کشت آن نیز به مناطق گرم و نیمهگرمسیری مرطوب با دمای بالاتر از 2- تا 3- درجه سانتیگراد محدود میشود. این گونه به دو دسته اسیدی و غیراسیدی تقسیم میشود. ارقام اسیدی به دو گروه میوههای نسبتاً بزرگ (تاهیتی لایم پرشیینو بیرس) و گروه با میوههای کوچک یا وست ایندین (West Indian)(مکزیکن لایم و کی لایم) تقسیم میشود. تاناکا در طبقهبندی خود ارقام اسیدی با میوههای بزرگ را تحت گونه C. latifolia نامگذاری نمود. درختان لایم بسیار قوی، پررشد، عادت به رشد عمودی و نیز ایجاد شاخههای پراکنده دارد. پرتیغی از مشخصههای مهم آنها است. از نظر وضعیت ظاهری، برگ ارقام تاهیتی دارای پهنک بزرگ با حاشیه بریدهای در نوک است. ارقام وستایندین با برگهای کوچکتر، گرد و نیز میوههای بسیار کوچک و گوشت متمایل به سبز قابل تشخیص هستند. گلهای ارقام تاهیتی متمایل به صورتی بوده و از کی لایم با گلهای سفید قابل شناسایی است. از گروه غیراسیدی، لیموشیرین را میتوان نام برد که جنبه دارویی دارد.
الف- پرشیین لایم: این رقم اول بار از ایران به استرالیا و آمریکا انتقال داده شد و لذا به نام ایرانی معروف است. درختان تیغ اندکی دارند و اندازه میوه مشابه لیموی ترش ایرانی است. بذرهای آنها تکجنینی و میوههای کشیده داشته و درختان به تریستزا حساس بوده لیکن مقاوم به سرما هستند. تعداد بذر در میوه بسیار کم و شاید بتوان آن را رقمی بی بذر تلقی نمود.
ب- مکزیکن لایم: رقم مکزیکن لایم را در ایران آب شیراز، لیموشیشه و لیموعمانی مینامند و سالیان مدیدی است که در مناطق سرخون، میناب، دشت جیرفت و ممسنی کشت میشود. میوهها خیلی کوچک، گرد تا تخم مرغی واژگون یا بیضوی کوتاه بوده و معمولاً در بخش قاعدهای مدور هستند، ولی گاهی ممکن است گردن بسیار کوتاهی نیز داشته باشند. پوست میوه خیلی نازک با سطحی چرمی و صاف که کاملاً به گوشت چسبیده است. گوشت میوه سبز مایل به زرد، ترد، آبدار، بسیار اسیدی (ترشترین میوه مرکبات) و معطر است. اندازه درخت متوسط با تاج پخش و بوتهای است. جوانههای گل و گلها ریز و گلدهی در تمام طول سال انجام میشود. البته فصل اصلی گلدهی بهار و اواخر تابستان است. جوانههای گل و گلهای جوان تا حدودی ته رنگ ارغوانی دارند که پس از مدتی این رنگ خصوصاً با گرم شدن هوا زایل خواهد شد. این رقم به سرما، تریستزا و شانکرباکتریایی بسیار حساس است.
ج- لیمو شیرین: میوههای این رقم پوست سفید داشته و اندازه میوه آن به اندازه پرتقال با گوشت زرد و روشن حاوی 3-2 بذر است. این گونه دارای محصول زیاد و با درختان پرشاخ و برگ قابل تشخیص است. در ایران این رقم را قصری و دزفولی نیز مینامند.
بالنگ و بادرنگ (Citrus medica L.)
سابقه کشت بالنگ و بادرنگ به 1300 سال قبل از میلاد مسیح بر میگردد. در ایران نیز در ناحیه شوش باستان وجود داشته است. پوست بالنگ صاف در حالی که پوست بادرنگ ناصاف و دارای تضاریس است. میوه این گیاه به مصارف مربا و مارمالاد میرسد.
پوملو (Citrus grandis L. Osb.)
گیاهان گونه پوملو را شدک، سلطان مرکبات، ته بشقابی و دارابی نیز مینامند . این گونه مرکبات بومی نواحی جنوبی چین و هند بوده و برگها، گلها و میوههای این گونه از تمام گونههای مرکبات بزرگتر است. از ارقام گونه فوق، سه رقم معروف ذیل در ایران دیده میشود.
الف- سلطان مرکبات: از رقم سلطان مرکبات درختان معدودی وجود دارد. میوههای سلطان مرکبات بسیار بزرگ با پوست کلفت به ضخامت سه سانتیمتر است. میوه دارای گوشت ملس و کمآب است. داشتن بذرهای تکجنینی و میانرس بودن از مشخصههای این رقم است.
ب- ته بشقابی یا بتاوی: این رقم سالها قبل از ایستگاه تحقیقات مرکبات داراب به شمال ایران انتقال داده شد. میوه آن دارای پوستی صافتر از سلطان مرکبات داشته و دارای گوشت ترد، پردههای سفت و 8-7 بذر است.
ج- دارابی: درختان دارابی سریعالرشد، مقاوم به سرما اما بسیار حساس به تریستزا هستند. میوه آن کوچکتر از دو رقم دیگر، پوست میوه موقع رسیدن سبز مایل به زرد و سفت بوده و میزان آب نیز کم است. تعداد بذر در میوه خیلی زیاد و ممکن است تا 40 بذر در هر میوه مشاهده شود.
نارنج (Citrus aurantium L.)
گونه نارنج به عنوان پایه گونههای دیگر مرکبات کاربرد دارد. نارنج از گونههای قدیمی بوده و در ایران درخت 150 ساله آن در کازرون وجود دارد. گیاهی مقاوم به پوسیدگی طوقه و خاک سنگین ولی به بیماری ویروسی تریستزا حساسیت دارد. از سال 1973 مصرف این گونه به عنوان پایه در آمریکا منسوخ شده است ولی در ایران همچنان رایج است. اوایل آذرماه زمان آبگیری نارنج است و در این ایام پوست میوه هنوز زرد نشده است. نارنج دارای ارقام مختلفی است که اغلب آنها از گیاهان زینتی محسوب میشوند. از بین آنها میتوان نارنج شیرین، عطری و رقم خوشهای را نام برد.
نارنج سه برگ (Poncirustrifoliata L. Raf.)
جنس نارنج سه برگ یا پونسیروس تنها دارای یک گونه به نام تریفولیاتا است. این گیاه خیلی مقاوم به سرما
(تا 20- درجه سانتیگراد در زمستان) و خزان کننده است. درختان آن پرخار، کوتاه جثه با برگهای سه قسمتی و میوه این گونه خیلی زودرس و فاقد ارزش خوراکی است. از بهترین پایههای مرکبات است و دورگهای متعدد تجارتی از آن تهیه شده که حائز اهمیت هستند. دورگهایPoncirus trifoliate×Citrus sinensis بهنام سیترنج خوانده میشود و دارای ارقام مختلفی است. مشخصه عمومی این دورگ، سه برگچهای بودن و مقاومت به سرما است. این ارقام دورگ بهعنوان پایه استفاده میشوند و طی مطالعات و پژوهشهای مربوط به تهیه پایههای مقاوم به سرما از سال 1898 توسط سوئینگل و همکارانش معرفی شدند. بذور ارقام دورگ دارای درصد چند جنینی بالایی هستند.
الف- دورگ ترویرسیترنج (Troyercitrange): دورگ ترویر نسبت به پونسیروس نیمه خزان کننده بوده و میوه آن با پوست صاف، درشتتر از پونسیروس با مزه تلخ وترش و زودرس است.
ب- کاریزاسیترنج (Carizocitrange): رقم کاریزا، رقم خواهری ترویر است ولی مقاومتر از آن نسبت به نماتد است.
ج- مورتون (Mortonn): میوه مورتون از نظر مشخصات نزدیک به پرتقال است.
د- ساویج (Savage): رقم ساویج شبیه به مورتون بوده و کمتر به عنوان پایه استفاده میشود.
ه- راسک (Rusk): رقم راسک در نتیجه تلاقی پرتقال خونی با پونسیروس در سال 1897 به وجود آمد. رقم راسک با داشتن درختان خوش فرم، میوههای پوست نازک، صاف و چسبیده به گوشت قابل تشخیص است. این دورگ به عنوان پایه استفاده میشود.
کامکوات ( Kumquat) (Fortunella spp. Swing.)
ارقام جنس فورچونلا اکثراً به عنوان گیاه زینتی و یا گلدانی به دلیل پاکوتاهی استفاده میشود. درختان پاکوتاه، دارای برگهای ریز، میوههای کوچک (این جنس کوچکترین میوه را دارد) با دو تیپ گرد و کشیده و محتوی 5-3 پره و تعداد کمی بذور با لپههای سبز از مشخصههایی هستند که برای شناسایی گیاهان این جنس استفاده میشوند. در جنس Fortunella گونههای F. margarita, F. crssifolia, F. japonica, F. hindsii را میتوان نام برد. این جنس دیر گل بوده و مقاوم به سرما (پس از P. cirus مقاومترین مرکبات به سرما میباشد) است. از نظر زمان رسیدگی در گروه زودرس تا میانرس بوده و میوهها را میتوان بخوبی بدون کاهش قابل توجه در کیفیت به مدت طولانی روی درخت نگهداری کرد. پوست آن نیز خوراکی میباشد.