ارزش بذر
ارزش بذر توسط دو عامل ارثي (ارزش ژنتيكي بذر) و تاثيرات محيطي در اثناي دوره رشد بذر (ارزش جسمي بذر) روي گياه و پس از برداشت محصول مشخص ميشود.
ارزش ژنتيكي بذر مشخص كننده نوع و پايداري خصوصيات است. تنها آن دسته از بذر و نشاء قابل تبادل هستند كه بهصورت بذر پايه و يا گواهي شده باشند.
بذور پايه: از تكثير پي در پي تحت نظارت اصلاحگر بهمنظور حفظ خصوصيات بهوجود آمده و به همين جهت بهترين شاخص خلوص و توان نوع بذر است.
بذور گواهي شده: بلافاصله از بذر پايه بهوجود ميآيد.
بذور استاندارد: بذرهايياند كه در فهرست انواع سبزيها ثبت شده و يا در كاتالوگهاي سبزيها وارد شده است و ويژگيهاي مثبت درج شده در آنها را مشخص ميسازد (حداقل درجه خلوص، حداقل قوه ناميه، ... ). بذر استاندارد فاقد آفت و يا ميكروارگانيسم است.
ارزش جسمي بذر از عوامل محيطي مختلف بهوجود ميآيد. شرايط اقليمي و ميزان آب مصرفي در اثناي دوره رشد بذر بر روي گياه مادري دخالت دارد. تغذيه گياه مادر، طرز قرار گرفتن بذرها بر روي آن و نحوه انباركردن رسيده شدن بذر و بالاخره تاثيرات جوي در اثناي رسيده شدن بذر، نحوه انباركردن و بذرگيري نيز بيتاثير نيست. عوامل فوق ميتواند در دوره استراحت بذر، در واكنشهاي دمايي و يا زنده ماندن جنين تاثير داشته باشد. بذرهايي كه در شرايط نسبي خشكي از گياهاني بهدست آمده باشد و به نحو مطلوب و بهتدريج از گياه مادري تغذيه نموده باشند، وزن هزاردانه بالا و كربوهيدرات و پروتئين زيادي دارند. بذرهاي بزرگ وزن هزاردانه بالايي دارند و علاوه بر آن معمولاً جنين بزرگتري نيز دارند كه درصد زيادي از آنها بهسرعت جوانه ميزند. به اين ترتيب اين گونه بذرها رويش خوب، دوره رويش كوتاه و بازده زيادي خواهند داشت.
بذور پوششدار
بعضي از بذور نامنظم بوده و به اين منظور آنها را پوششدار ميكنند. پوششهايي كه براي اين منظور بهكار ميرود: رس ورميكوليت، خاكهاي سيليسي، ذغال، مواد قارچكش، عناصر غذايي ميكرو، لايهاي از متيل اتيل سلولز، صمغ عربي و تركيبات قند.
مزاياي بذور پوششدار
- تهيه بذور يكدست و يكشكل
- سازگاري با ماشينهاي كشت در مزرعه
- رشد سريع به دليل همراهي با قارچ كشها و برخي مواد ريزمغذي
معايب بذور پوششدار
- گران بودن
- وزن زياد داشتن
- به زمينهايي كه به خوبي تهيه نشده يا مشكل زهكشي دارند حساسيت نشان ميدهند.
- نگهداري آنها بايد در جاي خشك باشد
جوانهزني بذر
خيساندن بذر در آب بهمنظور سرعت بخشيدن به جوانهزني بذر هنوز رايج است. روش قديمي قرار دادن مستقيم بذر در آب (بيش از 8 ساعت)، به علت نبود اكسيژن، ممكن است موجب خسارت شود. توصيه ميشود بذرها را يك تا چند روز در دماي اتاق و در داخل آبي كه هواي كافي وارد آن ميشود، بخيسانند و يك تا دو هفته در دماي ◦C1 نگهداري كنند پس از آن آنها را در هواي اتاق وادار به جوانهزدن كرده و بذرپاشي كنند. خيساندن بذر قبل از بذرپاشي باعث تسريع رشد ميشود. در اين روش حتي درصد سبز شدن در واحد سطح نيز افزايش ميشود.
جوانهزني بذور هنگامي صورت ميگيرد كه بذر داراي 26 تا 60 درصد آب باشد، لذا براي برخي بذور خيساندن قبل از كشت جوانهزني را بهبود ميبخشد.
دما نيز براي جوانهزني بذر از اهميت ويژهاي برخوردار است. جوانهزني بذر با كم شدن دما، كاهش مييابد و اين عمل همچنان ادامه يافته و تا يك دماي معين به حداقل ميرسد، ولي بذرها جوانهزني را انجام ميدهند. حداقل دما براي بذرهايي كه سرما را تحمل ميكند، بين 5-0 درجه سانتيگراد و براي بذرهاي فصل گرم بين 12-8 و حداكثر دماي فيزيولوژيكي بين 40-25 درجه سانتيگراد است.
محدوده حرارتي براي قوه ناميه مناسب، بهمراتب محدودتر است. براي سبزيهاي فصل خنك بين 13-5 و
25-22 و براي سبزيهاي فصل گرم بين 13 تا 19 و 25 درجه سانتيگراد است. چنانچه بذري تحت شرايط مناسب آب، دما و اكسيژن قرار گيرد جوانه خواهد زد. براي بعضي از سبزيها مثل كرفس عامل نور نيز مهم است.
جدول 9- رطوبت مورد نياز خاك براي جوانهزني سبزيها
گروه 1 ← زميني كه رطوبتآن در حد درصد نقطه پژمردگي باشد مانند
كلمپيچ، كدوتنبل، ترب، كلمتكمه، ذرتشيرين، كلمگل، كلمقمري، كدو خوشتي، شلغم، هندوانه
گروه2 ← زميني كه رطوبت آن حداقل 25 درصد بالاي درصد نقطه پژمردگي باشد مانند:
لوبيا، فلفل سبز، هويج، اسفناج، خيار، گوجهفرنگي، ترهفرنگي، پياز
گروه 3 ← زميني كه رطوبت آن حداقل درصد 35 بالاي درصد نقطه پژمردگي باشد مانند:
لوبيا ليما، نخودفرنگي
گروه 4 ← زميني كه رطوبت آن50 درصد بالاي درصد نقطه پژمردگي باشد مانند:
چغندر لبويي، آنديو، كلم چيني، كاهو
گروه 5 ← زميني كه رطوبت آن نزديك به ظرفيت مزرعه باشد مانند: كرفس
نقل از: Splittsoesser, 1984
تهيه بذر سبزي
بيشتر سبزيكاران و توليدكنندگان سبزي ترجيح ميدهند كه بذر مورد نياز خود را از موسسات و شركتهاي توليد كننده بذر، تهيه و خريداري كنند. كشاورزان هميشه بايد دقت كنند كه بذر مرغوب تهيه كنند. بذر ارزان براي زارع گران تمام ميشود. چون بعد از سرمايهگذاري و زحمات فراوان محصول خوبي كه قابل عرضه به بازار باشد، نخواهد داشت و كشاورز طولي نخواهد كشيد كه با دلسردي و ياس مواجه شده، در امر كشاورزي شكست خواهد خورد. بذوري كه توسط شركتهاي معتبر توليدكننده بذر تهيه ميشوند، داراي برچسب بوده كه تمام مشخصات بذر روي آنها نوشته شده است. از موردي كه حتماً بايد روي برچسب ذكر شده باشد، عبارتند از:
- نام علمي، نام انگليسي و اسم فارسي سبزي.
- رقم و دورگ بودن سبزي مشخص شده باشد.
- درصد جوانهزني ذكر شده باشد.
- تاريخ تهيه بذر سبزي و سال بستهبندي.
- زمان انقضاء كشت بذر سبزي قيد شده باشد.
- چنانچه بذر ضدعفوني شده، نام قارچكش يا هر ماده شيميايي ديگر ذكر شود.
- درصد خلوص بذر سبزي ذكر شده باشد.
- وزن خالص بذر
- نام شركت توليدكننده بذر و علامت تجاري و شماره ثبت شركت.
البته شركتهاي توليدكننده بذور را از نظر درصد قوه ناميه، درجه خلوص، زودرسي، ديررسي، يكنواختي، مرغوبيت محصول، طعم و مزه و ساير عوامل مورد آزمايش قرار دادهاند. در هنگام خريد بذر بايد حداكثر دقت و تاكيد روي نتيجه نهايي محصول سبزي به عمل آيد، نه هزينه خريد بذر. چون هزينه بذر اغلب سبزيها تنها قسمت جزئي از ساير هزينههاي انجام شده را تشكيل ميدهد.
سبزيكاران عمده بذوري را كه تهيه ميكنند، معمولا به مشخصات آنها واقف بوده، با اطمينان كامل به كشت آن اقدام ميكنند. البته تعداد كمي از كشاورزان ترجيح ميدهند كه خود اقدام به توليد بذر كنند كه اين خود داراي مزايا و معايبي است كه بهطور خلاصه ذكر ميگردد:
مزاياي توليد بذر سبزي توسط زارع
- زارع از خصوصيات پايه مادري و مشخصات سبزي كاملاً اطلاع دارد.
- كشاورز بهترين گياه و قويترين بوته را به سليقه شخصي خود انتخاب نموده و از آن بذرگيري ميكند.
- زارع بذوري را كه مناسب با شرايط اكولوژيكي محيط باشد، خود انتخاب ميكند.
- توليد بذر سبزي توسط زارع يك رضايت خاطري براي او فراهم ميكند، چون از ابتدا نتيجه نهايي سبزي را ميداند.
- كشاورز بذري را تهيه ميكند كه مناسب با ذائقه محلي باشد.
- سبزيهاي هر منطقه به آفات و امراضي كه در آن منطقه شيوع دارند، مقاومترند.
معايب تهيه بذر سبزي توسط زارع
- سبزيهايي كه بهصورت دورگه ميباشند (هندوانه، خيار) تهيه بذر از آنها امكانپذير نيست.
- كشاورز بايد از اصول اصلاح نباتات و ديگر مسائل مربوطه اطلاعات جزئي داشته باشد.
- ممكن است بذرگيري با ديگر كارهاي كشاورز مصادف شود و اين باعث خواهد شد زارع آن طور كه بايد و شايد نتواند به امر توليد سبزي بپردازد.
- مستلزم صرف وقت زياد است.
- مواظبتهاي در حين رشد و نمو گياه، از قبيل دوره زندگي، مراحل بعد از برداشت و ديگر مسائل براي گياهاني كه براي توليد بذر نگهداري ميشوند، با گياهاني كه صرفاً بهمنظور سبزي كشت ميگردند، متفاوت است.
- بذرگيري گياهان دوساله كه مستلزم انباركردن گياه در انبار در زمستان ميباشد، كار سادهاي نيست.
- كنترل قارچهايي كه در زير پوست بذر قرار ميگيرند و باعث بيماري ميگردند، براي زارع مشكل است.
- بعضي از بذور قوه ناميه خود را زودتر از سايرين از دست ميدهند (پياز، ذرتشيرين، جعفري)، لذا نگهداري آنها شرايط خاصي را ميطلبد.
- بهطوركلي نگهداري بذور براي سال آينده احتياج به در نظر گرفتن عوامل خاصي دارد، كه ممكن است فراهم كردن آنها براي زارع امكانپذير نباشد.
جدول 10- دماي مورد نياز خاك براي جوانهزني سبزيها (سانتيگراد)
حداقل
صفر درجه 4/4 درجه 10 درجه 3/15درجه 3/1 درجه
آنديو چغندرلوئي مارچوبه لوبيا ليما بادمجان
كاهو بروكلي ذرتشيرين خيار كدوتنبل
پياز كلمچيني گوجهفرنگي باميه هندوانه
اسفناج كدوخورشتي شلغم فلفلسبز
هويج،كلمگل،
جعفري، ترب،
نخودفرنگي،كرفس
حد مناسب
21درجه 24درجه 7/26درجه 4/29درجه 35درجه
كرفس مارچوبه لوبيا ليما لوبيا خيار
شلغم آنديو هويج چغندر سالادي طالبي
اسفناج كاهو كلمگل بروكلي كدوتنبل
نخود فرنگي پياز كلمپيچ كدو خورشتي
ترب بادمجان هندوانه
گوجهفرنگي جعفري
شلغم فلفلسبز
ذرتشيرين
حداكثر
24درجه 4/29درجه 35 درجه 40 درجه
كرفس لوبيا ليما مارچوبه خيار
آنديو لوبيا چغندر سالادي باميه
كاهو نخودفرنگي بروكلي، كلمپيچ كدوتنبل
اسفناج هويج، كلمگل، بادمجان كدوخورشتي
پياز، فلفلسبز، ترب ذرتشيرين
گوجهفرنگي، جعفري شلغم، هندوانه
نقل از: Splittsoesser, 1984