به طور کلی سیب زمینی در اوایل رشد به روزهای آفتابی و طولانی نیاز دارد و این موقعی است که گیاه فقط رشد رویشی دارد و در اواخر دوره رشد به روزهای کوتاه و شبهای خنک احتیاج پیدا میکند و این زمانی است گیاه در حال غده بندی میباشد.
نتایج آزمایشات مربوط به اثر دما و طول روز بر روی بوته سیب زمینی را میتوان چنین خلاصه کرد که رشد قسمتهای هوایی گیاه در روزهای بلند و حرارت بالا و تولید غده و بزرگ شدن آن در روزهای کوتاه و حرارت پایین بهتر انجام میگیرد. تولید غده در بعضی از ارقام به طول روز حساس است ولی در عدة دیگری از سیب زمینیها تولید غده در طیف وسیعی از نظر طول روز صورت میگیرد. برخی ارقام در طول روز 10 ساعت و عدهای در طول روز 14 ساعت تولید غده میکنند. اما اکثراً در 18 ساعت روشنایی تولید غده متوقف میگردد.
معمولاً غده زایی یا تولید غده (Tuberization) تا 30 الی 60 روز پس از کاشت رخ نمیدهد و معمولاً پس از این مدت با کوتاه شدن طول روز و یا خنک شدن دماهای شبانه (حدود C °12 و کمتر) تولید غده آغاز میگردد. همین که غده زایی شروع شد فرآوردههای فتوسنتزی نظیر ساکارز به انتهای استولون انتقال یافته و در آنجا سریعاً به نشاسته تبدیل میگردند. عقیده بر آن است که برای شروع فرآیند غدهزایی غلظت نشاسته در انتهای استولون بایستی به یک حد بحرانی برسد. بدیهی است که درجه حرارتهای بالای شب در این موقع میزان تنفس را افزایش داده و فرآوردههای فتوسنتزی قابل دسترس برای انتقال را کاهش میدهد بنابراین غدهزایی به تعویق افتاده و عملکرد نیز کم میشود. بنابراین خنک بودن شبها برای ماکزیمم تولید سیب زمینی هایی با کیفیت بسیار عالی از ضروریات است.
سیب زمینی در خاکهای مختلف از شنی تا خاکهای نسبتاً سنگین رسی رشد میکند ولی بهترین نتیجه را در خاکهای سبک شنی که دارای مواد آلی کافی باشند میدهد. چون خاکهای شنی به علت داشتن خلل و فرج فراوان و زهکشی مناسب به غده سیب زمینی اجازه رشد و نمو داده و هوای کافی در اختیار غده و ریشه قرار میدهند منتهی خاکهای سبک شنی بایستی حتماً با انواع کودهای حیوانی و شیمیایی تقویت گردند. خاکهای سنگین رسی برای کشت سیب زمینی جایز نیست زیرا غدهها بدشکل (دفرمه) میشوند، خطر پوسیدگی غدهها تشدید میگردد و زمان برداشت محصول به تأخیر میافتد.
استفاده از کود دامی و کود سبز چه در خاکهای سبک و چه در خاکهای سنگین به بالا رفتن محصول کمک شایانی میکند و این افزایش محصول مربوط به بهبود ساختمان فیزیکی خاک است. pH مناسب برای آن 5/6-6 است. در مناطقی که بیماری Scab شیوع دارد کشت سیب زمینی در خاکهای اسیدی توصیه میشود زیرا پاتوژن عامل این بیماری در pHاسیدی فعالیتش کم میشود.
سیب زمینی طالب شخم عمیق و خاک نرم است زیرا این شرایط هم به رشد و نمو غده و ریشه کمک میکند و هم از لحاظ جذب و ذخیرة آب مناسب است. زمین در پاییز شخم عمیق زده شده و کود حیوانی نیز در همین فصل به زمین داده میشود. زمین شخم زده به همین صورت رها میشود تا یخبندانهای زمستانه خاک را بیشتر خرد کرده و امکان ذخیرة نزولات جوی در پاییز و زمستان فراهم گردد. در فصل بهار با انجام عملیات نهایی نظیر دیسک، کولتیواتور و غیره زمین را صاف و هموار و آماده کشت میکنند.
سیب زمینی یک گیاه کود پذیر است و میزان مصرف عناصر غذایی توسط این گیاه بسیار زیاد میباشد. بیشتر عناصر جذب شده از خاک به مصرف تولید غدهها میرسند (90-60 درصد). بنابراین سیب زمینی گیاهی است که زمین را اصطلاحاً خسته می کند. میزان کود مورد نیاز بسته به رقم، شرایط محیطی و وضعیت حاصلخیزی زمین فرق میکند. یک عملکرد 27 تنی از غدهها حدود Kg 179 ازت، Kg 21 فسفر، Kg 265 پتاسیم، Kg 20 کلسیم و Kg 18 منیزیوم را از خاک برداشت میکند. کودهای مورد نیاز سیب زمینی ممکن است به روی زمین پخش سطحی شده و سپس به وسیلة شخم به عمق زمین انتقال یابند یا اینکه ممکن است در طول کاشت به صورت نواری مصرف گردند. در مصرف نواری، کودها بایستی در 5 سانتی متری کنارهها یا زیر محل قرار گیری غدة بذری جای داده شوند. احتیاج سیب زمینی در مراحل اولیه رشد نسبت به کودها به علت مواد غذایی موجود در غدهها زیاد نیست ولی به تدریج احتیاجات آن طی رشد گیاه افزایش یافته و به ویژه در مراحل تشکیل گل نیاز آن به حداکثر میرسد. کودهای حیوانی و شیمیایی را قبل از کاشت به زمین اضافه میکنند. کود حیوانی اگر دیر وقت به زمین داده شود باعث پایین آمدن میزان نشاستة غدهها و دیررس شدن محصول میگردد.
معمولاً میزان مصرف ازت Kg 250-150، فسفر Kg 150-100 و پتاسیم Kg 300-100 در هکتار میباشد. البته بهتر است مقداری از کود ازته را بعد از کاشت و زمانی که بوته ها به 20 الی 30 سانتی متری رسیدند (به هنگام خاک دادن پای بوتهها) به زمین اضافه کرد.
مصرف کود سبز نیز افزایش عملکرد قابل توجهی را بدنبال دارد. مقادیر عناصر غذایی نه تنها عملکرد بلکه بلوغ و کیفیت غدهها را نیز تحت تأثیر قرار میدهند. مقدار مناسب کود ازته تعداد استولونها، رشد شاخ و برگ و اندازة غده را افزایش میدهد. اما مصرف بی رویة ازت خصوصاً اگر با تأخیر انجام بگیرد باعث به تأخیر انداختن بلوغ و رسیدگی محصول، کاهش مقدار نشاسته، کاهش خاصیت انبارداری، بدمزه شدن غده و فراهم آوردن شرایط مساعد برای رشد و افزایش جمعیت شتهها و در نتیجه آلودگیهای ویروسی ناشی از آن میگردد. به همین خاطر در تولید سیب زمینی بذری جهت جلوگیری از آلودگیهای ویروسی باید ازدادن کود ازته زیاد خودداری کرد.
نیاز بوتة سیب زمینی به فسفر زیاد نیست ولی با وجود این فسفر باعث زودرسی محصول و افزایش خاصیت انباری غدهها میگردد. برعکس فسفر نیاز سیب زمینی به پتاسیم زیاد است. پتاسیم در افزایش مقدار نشاسته، خاصیت انباری و سفت شدن پوست و گوشت سیب زمینی نقش به سزایی دارد. کمبود پتاسیم از طعم و مزة سیب زمینی میکاهد و خطر بیماریهای ویروسی و مقدار سولانین را در گیاه افزایش میدهد.
سیب زمینی به کلر بسیار حساس است چون کلر زیاد خصوصاً در زمینهای سبک باعث متورم شدن پلاسمای سلول، تغییر مقدار آب درون سلولی و تقلیل نشاسته میشود. به همین خاطر در مصرف کودهای پتاسیمی باید انواع سولفاته آنرا انتخاب کرد نه انواع کلردار آنرا.
سیب زمینی نسبت به کمبود منیزیوم و عناصر میکرو خصوصاً روی و مس حساس است و مصرف کودهای حاوی عناصر میکرو در زمینهایی که از لحاظ این گونه عناصر کمبود دارند قطعاً در افزایش کمیت و کیفیت غدههای تولیدی مؤثر خواهد بود.
ازدیاد سیب زمینی به چند روش امکانپذیر است:
1- قلمة ساقه با برگ یا انواع قلمههای دیگر: وقت سیب زمینی را میکاریم 2 تا 10 ساقه هوایی تولید میکند، که میتوان از آنها قلمه تهیه کرد. بهتر است قلمهها را از قسمتهای بالایی گیاه که تقریباً عاری از بیماری هستند تهیه کنیم.
2- جوانه: اگر غده را به مدت چند روز تا یک هفته در انبار (C°20) نگهداری کنیم جوانهها رشد کرده و اگر مستقیماً در زمین اصلی کشت شوند تولید غده خواهند کرد. در این روش چون جوانهها در نقطة اول رویش هستند عاری از مرض بوده یا حاوی عوامل بیماریزای کمتری میباشند به علاوه مصرف غده نیز خیلی کم است. عیب این روش آن است که استقرار اولیة گیاهان با کندی و اشکال انجام میگیرد و رشد و استقرار اولیة آنها حداقل یکی دو ماه وقت نیاز دارد. به همین خاطر رشد آن در ابتدا ضعیف است ولی بعداً رشدش قوی میشود.
3- بذر: در کارهای اصلاحی و برای تهیة ارقام جدید به کار میرود. مزیتی که این روش دارد آن است که غدههای حاصل از رشد بذر تقریباً سالم و عاری از عوامل بیماریزا هستند. امروزه در برخی ممالک استفاده از بذر حقیقی سیب زمینی (True potato seed = T.P.S) که از گلها و میوهها به دست میآید در ازدیاد تجاری سیب زمینی رواج یافته است.
عیب آن تفرق صفات و تنوع ژنتیکی نتاج حاصله است. بایستی حتی الامکان از بذور F1 استفاده شود. استفاده از بذور آپومیکتیک که از طریق غیرجنسی حاصل میشوند برای رفع مشکل تفرق صفات توصیه میشود زیرا این گونه بذور شبیه نبات مادری می باشند.
4- کشت بافت: نیاز به تخصص و امکانات مجهز آزمایشگاهی دارد. مزیت عمدة این روش تولید گیاهان عاری از بیماری است زیرا برای تکثیر از مریستمهای انتهایی بهره میگیرند و سلولهای مریستمی به علت تکثیر سریع عاری از عوامل بیماریزا میباشند.
5- غده: ازدیاد تجارتی سیب زمینی در حال حاضر توسط غده صورت میگیرد. عیب این روش آن است که مصرف غده بذری زیاد است (حدود 2 تا 3 تن)، انتقال امراض و بیماریها در این روش زیاد است و نگهداری غدهها در انبار مشکل و هزینه بر است.
غدههای بذری سیب زمینی درصورت کوچک بودن به طور کامل کشت میشوند در حالی که غدههای بزرگ به قطعات کوچکتر تقسیم میشوند به طوری که هر قطعه شامل حداقل یک یا دو جوانه (چشم) باشد. در هر صورت غدة کامل یا تقسیم شده بایستی وزنی در حدود gr 60-50 داشته باشد. این اندازة غده، کربوهیدرات لازم برای رشد اولیه را تأمین و تضمین میکند. غدههای کامل اولاً احتمال پوسیدگی آنها در خاک کمتر است و ثانیاً هزینة قطعه قطعه کردن را ندارند. به علاوه به علت دارا بودن چندین جوانه از قدرت سبز شدن بیشتری برخوردارند. آزمایش نشان داده که رشد بوته بستگی به وزن غدة بری دارد. بدین ترتیب که هر چه وزن غدهها بیشتر باشد رشد رویشی بوته خصوصاً در ابتدای رشد بیشتر است. و هرچه رشد بوته و قدرت رویشی آن بیشتر باشد غدههای بیشتری تولید میگردد. میزان مصرف غده در هر هکتار به طور متوسط 5/2 تن است.
نکته بسیار مهم این است که غدهها باید عاری از آفات و بیماریها باشند و به همین خاطر باید از مراکز مورد تأیید نسبت به تهیة آنها اقدام نمود ( بذر گواهی شده = Certified seed potato).
توصیه میشود یکی دو روز قبل از کاشت، قسمتهای بریده شده یا حتی تمام غده را با ترکیبات گوگردی یا سایر قارچکشها نظیر کاپتان، مانب، زینب و مانکوزب ضدعفونی کرد.
پس از قطعه قطعه کردن غده بایستی آنرا در شرایطی قرار دهیم که در محل برش لایه پریدرم (بافت چوب پنبهای) به وجود بیاید. تشکیل لایة پریدرم در محل بریدگی که اصطلاحاً سوبریزه شدن نام دارد از خشک شدن غده و ورود عوامل بیماریزا به غده جلوگیری میکند. بهترین شرایط برای تشکیل پریدرم و سوبریزه شدن نگهداری غدهها در رطوبت نسبی 95-85 درصد و دمای C° 18-10 به مدت 6-4 روز است.
باید توجه داشت که غدههای برداشت شده دارای یک دوره استراحت بوده (حدود 2 تا 3 ماه) و غدههایی که برای کشت انتخاب میشوند بایستی دورة خواب خود را سپری کرده باشند. قبل از طی شدن دوره خواب، حتی اگر تمام شرایط کاشت فراهم باشد باز غدهها قادر به سبز شدن نمیباشند. غدههایی که کاملاً نرسیده باشند و یا زودتر از موعد مقرر برداشت شده باشند دورة خواب شدیدتر و طولانیتری دارند. اگر غدهها برای مدتی انبار و نگهداری شوند موادی که در پوست سیب زمینی وجود دارند و مانع جوانه زنی غده (القاء دوره خواب) میشوند به تدریج از بین رفته و غده آمادة جوانه زنی میشود. نوع رقم سیب زمینی نیز در طول دورة خواب اثر دارد.
روشهایی که برای از بین بردن خواب توصیه میشوند عبارتند از:
1- قرار دادن غدهها تحت دماهای بالا (20 تا 27 درجة سانتی گراد) همراه با رطوبت بالا
2- ایجاد زخم و تکه تکه کردن غدهها
3- تکان دادن غدهها در جعبههای مخصوص به مدت کوتاه
4- استفاده از ترکیبات شیمیایی نظیر اتیلن کلروهیدرین (به صورت گاز در محیط بسته)، غوطه ور کردن در اسید جیبرلیک (به مدت 5 دقیقه در 5 تا 25 پیپیام)، جیبرلات پتاسیم ( 1تا 2 پیپیام)، غوطهورکردن در کلسیم کارباید (به مدت 5-4 ساعت در 5/4 الی 6 گرم در لیتر) و سایر ترکیبات شیمیایی مثل دی سولفید کربن، تیواوره و ریندیت.