طبقهبندی سبزیجات
سبزیکاری در فضای آزاد برخلاف پرورش سبزیها در گلخانه و پرورش گل است. وجه تمایز سبزیکاری با پرورش گیاهان زینتی را میتوان در رشد و نمو بیشتر و محدود بودن بقایای گیاهی سبزیها دانست. اختلاف سبزیکاری و زراعت در این است که اکثر سبزیها درحالیکه اندامهای آنها کاملاً رشد نیافتهاند، برداشت میشوند در صورتیکه برداشت محصولات زراعی پس از رشد کامل اندامها صورت میگیرد. به همین علت نیز سبزیها با گذشت اندک زمانی کیفیت مطلوب خود را از دست میدهند. این بدان معنی است که اغلب سبزیها از یک طرف با هزینه بیشتری تولید میشوند و از طرف دیگر تنها برای زمان محدودی میتوان آنها را نگهداری کرد. از این نظر برای عرضه مداوم سبزیها به بازار، باید آنها را در سطوح کوچک و در چندین مرحله کاشت. بنابراین یکی از ویژگیهای تولید سبزی، کاشت بهنگام آن است.
- طبقهبندي از نظر سیکل زندگی: سبزیجات را براساس طول دوره رشد و نموشان تقسیمبندی میکنند.
الف: یکساله: در طول یک فصل رویش رشد میکند تا بالغ شود، گل بدهد، بذر تولید کند و از بین برود. این گیاه دوره خواب را فقط به شکل دانه میگذراند. مانند: کاهو، خیار، خربزه، هندوانه، شاهی، کدو
ب: دوساله: گیاه دوساله در یک فصل رشد میکند. در طول زمستان به خواب میرود، در بهار رشد را از سر میگیرد، گل میدهد و از بین میرود. چرخه زندگی گیاه در دو سال کامل میشود. مانند: هویج، پیاز، جعفری، تره، چغندر، انواع کلمها، كرفس، شيكوره
ج: چندساله: بیش از دو فصل رشد ادامه حیات میدهند. به دو گروه چوبی و علفی تقسیم میشوند.
- چندسالههای چوبی: ساقههای ضخیم و پوشیده از پوست دارند و در زمستان زنده میمانند. هر سال به اندازه این گیاهان افزوده و چوب جدید اضافی در آنها تولید میشود و تا اندازههای بزرگ رشد میکنند.
- چندسالههای علفی: فقط برگها و ساقههای ظریف تولید میکنند. اندامهای هوایی آنها بیشتر اقلیمها در فصل زمستان پاییز از بین میروند و فقط اندامهای زیرزمینی در زمستان زنده میمانند. اما در مناطق بدون یخبندان، ممکن است در سرتاسر سال به رشد فعال ادامه دهند.
- طبقهبندی علمی یا گیاهشناسی: در این طبقهبندی از خانواده یا تیره و جنس و گونه نام برده میشود. ولی از نظر سبزیکاری اهمیت چندانی ندارد. اغلب دیده میشود سبزیهایی که در یک تیره قرار دارند، از نظر احتیاجات آب و هوایی، قسمت قابل مصرف، نحوه استفاده و سایر مشخصات (نحوه کاشت) با هم تفاوت زیادی دارند.
- بر اساس قسمتهای خوراکی: سبزیها بر حسب قسمتهای قابل استفاده، تقسیمبندی میشوند.
- سبزیجات برگی: کاهو، اسفناج، کرفسبرگی، گشنیز، جعفری، ریحان، شوید، تره، کلمپیچ، آنديو و شيكوره
- سبزیجات ساقهای: مارچوبه، کنگر، کلمقمری (داش کلم).
- سبزیجات میوهای: خربزه، خیار، هندوانه، فلفل، بادمجان، کدو، گوجهفرنگی، بامیه.
- سبزیجاتی که از گل آنها استفاده میشود: آرتیشو، کلمگل معمولی، کلمگلسبز.
- سبزیجاتی که قسمت زیرزمینی مورد استفاده قرار میگیرد: پیاز، سیر، موسیر، هویج، چغندر، شلغم، ترب.
- سبزیجاتی که از بذر نارس یا از غلافهای نارس استفاده میشود: لوبیا سبز، باقلا، نخودفرنگی.
- طبقهبندی براساس مقاومت یا حساسیت به سرما (نیازهای حرارتی): که به دو گروه تقسیم میشوند:
الف: سبزیجات فصل سرد: بذر در درجه حرارت پایین (حدود 2-3 تا 7-8 درجه سانتیگراد) جوانه میزند و رشد بهینه آنها در هوای خنک (16-27 درجه سانتیگراد) انجام میگیرد. آنها دمای نزدیک به یخبندان را تحمل میکنند. سبزیهای فصل خنک در شرایطی که میانگین و متوسط دمای ماهیانه حدود C°20 باشد، رشد مناسبی و خوبی دارند. چنانچه متوسط دما بین C°18-16 باشد، بهترین رشد و مرغوبترین محصول را خواهد داشت.
- سبزیهای مقاوم به سرما: مارچوبه، ریواس، سیر، موسیر، اسفناج، شلغم، تربچه، پیاز، جعفری، کلمپیچ، نخودفرنگی، کلمقمری، کلمگلسبز، کلمتکمهای، ترهفرنگی
- نیمهمقاوم به سرما: کلمگلمعمولی، چغندرلبوئی، چغندربرگی، کاهو، آندیو، سیبزمینی، هویج، آرتیشو
ب: سبزیجات فصل گرم: شامل سبزیهایی هستند که بذرشان برای جوانهزدن احتیاج به دمای بالا دارند
(15-10 درجه سانتیگراد) و در هوای گرم (33-24 درجه سانتیگراد) بیشترین رشد و بهترین محصول را خواهند داد. در شرایطی که میانگین دمای ماهیانه حدود C°30 باشد، رشد مناسب و مطلوب خواهند داشت. بهطورکلی برای این دسته سبزیها نباید حداکثر دما از 38 الی 40 درجه سانتیگراد و پایینترین دما از C°10 کمتر شود.
- حساس به سرما: گوجهفرنگی، اسفناج زلاندنو، ذرتشیرین، لوبیاسبز، سویا، لوبیا چشمبلبلی
- خیلی حساس به سرما: انواع کدوها، بادمجان، بامیه، هندوانه، خیار، سیبزمینیشیرین، خربزه، طالبی، فلفل.
جدول 1 - سبزیجات فصل خنک
آرتیشو و سیبزمینی ریواس کلمگل
اسفناج و آندیو سالسیفی کلمبروکلی
باقلا سبز تربچه کلمتکمهای
مارچوبه ترهفرنگی کلمقمری
نخودفرنگی شلغم کلمپیچ
چغندرلبوئی کرفس هویج و پیاز
نقل از: قادری1356
جدول2 - سبزیجات فصل گرم
اسفناج زلاندنو سیبزمینیترشی گوجهفرنگی
بادمجان بامیه طالبی
ذرتشیرین فلفلسبز لوبیا
خربزه کدوها هندوانه
نقل از: قادری1356
فرق بین سبزیجات فصل سرد و گرم
1 . در جوانهزنی بذر: چرا که سبزیهای فصل خنک در دمای پایین خاک جوانه میزنند.
2. اندازه سبزیجات فصل سرد کوچکتر است.
3. سبزیجات فصل گرم دارای ریشههای عمیقتری هستند.
4. در سبزیجات فصل گرم اجزای زایشی و در سبزیجات فصل سرد قسمتهای رویشی مورد استفاده قرار میگیرد.
5. کود فسفره در سبزیجات فصل گرم (زایشی) و کود ازته در سبزیجات فصل سرد (رویشی) استفاده بیشتر دارد.
6. از لحاظ انبارمانی سبزیجات فصل گرم به دمای 8–7 درجه سانتیگراد و سبزیجات فصل سرد به دمای پایین حدود 2–1 درجه سانتیگراد نیازمند میباشد.
7. سبزیهای دوساله (هویجفرنگی، کرفس، جعفری) نسبت دورههای طولانی سرما حساساند و قبل از آنکه کاملاً برسند به بذر مینشینند.
8. تعداد دفعات آبیاری به علت سطحی بودن ریشه زیاد است.
جدول3- البته استثناهایی نیز وجود دارد كه بهصورت جدول زير بيان شده است
سیبزمینیشیرین |
محصول فصل گرم است، ولی از غده ریشهای آن استفاده میگردد. |
نخودفرنگی |
محصول فصل خنک است ولی قسمت زایشی (دانه نارس) آن استفاده میگردد. |
اسفناج زلاندنو |
محصول فصل گرم است ولی برگهای آن مورد استفاده قرار میگیرد. |
ذرتشیرین |
محصول فصل گرم است اما در دماهای پایین ◦C3-2 قابلیت انبارداری را دارا میباشد. |
سیبزمینی |
محصول فصل خنک است اما در دمای صفر درجه قابل انبار نیست. |
5. طبقهبندی از نظر تحمل شوری خاک: سبزيها نسبت به شوري خاك بسيار حساس ميباشند و هرچه خاك شورتر باشد، ريشه گياهان آب مورد نياز را با سختي بيشتري جذب ميكنند اهميت اين مسئله در شرايط آب و هوايي گرم و خشك نسبت به شرايط مرطوب به مراتب شديدتر است. درجه حساسيت سبزيها به شوري خاك بسيار متفاوت است.
الف: تحمل به شوری: اسفناج، چغندربرگی، چغندرلبوئی، کلمقمری، مارچوبه
ب: تحمل متوسط: گوجهفرنگی، فلفل، سیبزمینی، هویج، کاهو، پیاز
ج: حساس به شوری: تربچه، لوبیا سبز
طبقهبندي بر اساس عمق ریشه: سبزيها نسبت به ساير گياهان بيشتر به آب نياز دارند. ميزان آب ضروري متناسب با خشكي و عمق ريشه گياه است. بنابراين گياهاني كه ريشه سطحي دارند مثل تربچه، كاهو و غيره، با دور كمتري آبياري ميشوند تا گياهاني كه ريشه عميق دارند مثل گوجهفرنگي، انواع كلمها و غيره. بايد دانست كه:
- 70 درصد رطوبت و مواد غذايي مورد نياز گياهان از قسمت فوقاني ريشهها تامين ميشود.
- هرچه دوره رويش كوتاهتر باشد، خسارت ناشي از كمآبي بيشتر است.
- اگر بعد از يك دوره خشك طولاني گياهي را آبياري كنيم، احتمال تركيدگي ميوه در آن زياد است. اين امر به علت پديده فيزيكي (عدم تناسب صحيح حجم به سطح ميوه) است. تركيدگي گوجهفرنگي، كلم قمري و غيره از اين نوع است.
جدول 4- متوسط عمق ريشه تعدادي از سبزيها
ريشه سطحي ريشه متوسط ريشه عميق
(67 سانتيمتر و يا بيشتر) (68 تا 100 سانتيمتر) (110 تا 200 سانتيمتر)
كلمبروكلي لوبيا آرتيشو
كلمتكمه چغندرلبويي مارچوبه
كلمپيچ هويج و شلغم لوبيا ليما
كلم گل و كلم چيني خيار خربزه
كرفس بادمجان كدوتنبل
كاهو و اسفناج نخودفرنگي كدوخورشتي
سير و ترهفرنگي فلفلسبز سيبزميني شيرين
ذرتشيرين ريواس گوجهفرنگي
تربچه و سيبزميني كدوخورشتي (تابستانه) هندوانه
نقل از: Fulton, 1989
7. طبقهبندي بر اساس مقاومت به واکنشpH خاک: سبزيها هر كدام در يكpH به خصوص از خاك پرورش مييابند و عكسالعمل سبزيها نسبت بهpH خاك بسيار متفاوت است. يكي از عواملي كه هنگام دادن كود به خاك بايد در نظر گرفت،pH خاك است. اضافه كردن كودهاي شيميايي نبايد باعث بهم زدنpH خاك شوند. بنابراين، تغيير pH خاك باعث تغيير شرايط رشد ميگردد. اغلب سبزيها در زمينهايي كه 7pH= دارند، نتيجه بسيار خوبي ميدهند. البته بيشتر سبزيها بهترين رشد و نمو خود را در خاكهايي دارند كه اسيدي باشند. شايان ذكر است كه تعدادي از سبزيها ترجيح ميدهند در خاكي كهpH كمي قليايي داد، به رشد خود ادامه دهند. لوبياسبز، كدو مسمايي، كاسني و لوبيا پهن آمريكايي، نمونههايي از اين سبزيها هستند. بعضي مواقع براي پيشگيري از بيماريها، مجبور به كاشت سبزيها درpH مخصوصي ميباشيم. بهعنوان مثال: براي جلوگيري از اشاعه بيماري لكهسياه سيبزميني لازم است كه درpH حدود 5 سيبزميني را كشت نمود. چنانچه كلم در خاكهايي كه pH كمي قليايي دارند، كشت شوند حمله بيماري فتق كلم به حداقل خواهد رسيد.