زمان اهلی شدن کبوتر به درستی معلوم نیست ولی آنچه مسلم است اینکه از سه هزار سال قبل از میلاد مسیح، کبوتردر مصر وجود داشته و پادشاهان مصر، به عنوان پیک از آن استفاده می کردند و حتی آنها را پرنده های مقدس می دانستند. پس از مصر، ایران، چین، یونان و روم از قدیمی ترین مراکز پرورش و تربیت کبوتر در اعصار گذشته بوده اند.

● پرورش کبوتر در ایران

درگذشته در ایران کبوترخانه های زیادی ساخته شده بود. شاردن جهانگرد معروف، در زمان خود تعداد این کبوترخانه ها را ۳۰۰۰ برج می داند.

از آن جایی که این کبوترخانه ها بیشتر در مزارع واقع شده است، می توان به این نکته پی برد که درگذشته از فضله کبوتر به عنوان کود استفاده می کردند. بدین منظور ساختمان درونی کبوترخانه ها را شبیه کندوی زنبور عسل درست می کردند تا کبوتران در آن جا زندگی کرده و غذای خود را از مزارع اطراف تامین کنند و از طرف دیگر کشاورزان نیز هر چند وقت یک بار فضولات آنها را جمع آوری می کردند. شاردن جهانگرد می گوید: «حوالی اصفهان ۳۰۰۰ کبوترخانه می شماردند و تمامی اینها چنان که دیده ام بیشتر برای تحصیل کود ساخته شده است نه برای پرورش و تغذیه کبوتران. ایرانیان فضله پرندگان را «چلغوز» می نامند که به معنی محرک قوی می باشد».

اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان هایی برای حفظ، بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد.

ولی در حال حاضرکبوتر در ایران بیشتر برای تفریح مورد استفاده قرار می گیرد و ایران باسابقه چندین هزار ساله در این امر از این علم افتاده.

● نژادهای معروف کبوتر

▪ کبوتر شاهی King Pigeon

نژادی آمریکایی است که از آن گونه هایی به رنگ های سفید، نقره ای، آبی تیره، سرخ و زرد وجود دارد. معمول ترین آنها گونه سفید است. وزن کبوتر نر بالغ در حدود ۹۰۰ گرم و کبوتر ماده بالغ در حدود ۷۵۰ گرم و وزن هر جفت جوجه بین ۹۰۰ تا ۱۳۵۰ گرم است. این نژاد سالانه ۸ تا ۱۵ جفت جوجه می دهد.

▪ کبوتر گاینت هومر Giant Homer Pigeon

این نژاد از بهترین نژادهای گوشتی کبوتر است. وزن کبوتر نر بالغ در حدود ۹۰۰ گرم و کبوتر ماده بالغ تقریبا ۷۰۰ گرم و وزن هر جفت جوجه ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم است. این نژاد سالی ۸ تا ۱۲ جفت جوجه می دهد. تنوع رنگی زیادی دارد و متداول ترین رنگ مربوط به گونه ای است که رنگ سر، دم و دو طرف بال ها آبی تیره و باقی اجزای بدن، سفید است. این کبوتر از جمله بارورترین و پرنسل ترین کبوترها به شمار می رود و دیگر اینکه برای تغذیه انسان گوشت مناسب و لذیذی دارد.

▪ کبوتر رنت Rant Pigeon

این نژاد سنگین وزن ترین کبوتر است. وزن پرنده بالغ آن در حدود ۵/۱ کیلوگرم است و رنگ های متفاوتی دارد که بیشتر به رنگ سفید است. این نژاد سالانه ۴ تا ۶ جفت جوجه می دهد و وزن هر جفت جوجه آن ۵/۱ تا ۲ کیلوگرم است. این نژاد از بدنی کشیده و سینه ای عمیق برخوردار است.

▪ کبوتر کارینه Carneau pigeon

کبوترهای کارینه از کبوترهای جنوب بلژیک و شمال فرانسه به وجود آمده، وزن کبوتر نر بالغ حدود ۷۰۰ گرم و کبوتر ماده بالغ حدود ۶۰۰ گرم است. این نژاد سالانه ۶ تا ۱۲ جفت جوجه می دهد و وزن هر جفت جوجه حدود ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ گرم است.

▪ کبوتر موندن Mondaine Pigeon

این نژاد دو تیره دارد، تیره سوئیسی سفیدرنگ با سری بدون پر و تیره فرانسوی با رنگ های مختلف، نژاد موندن شبیه مرغ است و وزن پرنده در حدود ۱ تا ۵/۱ کیلوگرم است و سالانه ۵ تا ۱۲ جفت جوجه می دهد و وزن یک جفت جوجه آن ۱۲۵۰ گرم است. پاهای این نژاد پرهای انبوهی دارد.

▪ کبوتر چین دار شرقی Oriental Frills Pigeon

مهمترین مشخصه این نژاد منقار کوتاه است که به آن شکلی زیبا می دهد و در انواع اصیل معمولا منقار پرنده کوتاه و پهن است. اما حقیقت این است که پرورش آن با سایر انواع پرندگان زینتی تفاوتی ندارد و به عنوان پرنده تزیینی مورد استفاده قرار می گیرد.

▪ کبوتر مکه Makka Pigeon

اصل این نژاد به سه جا نسبت داده می شود که این سه مکان عبارتند از: شهر صنعا در یمن، شهر مکه و کشور مصر و بیشتر به نظر می رسد که اصل آن از شهر صنعای یمن بوده و از ان جا به مکه و مصر برده شده است. این نژاد از آواز بسیار خوب و دلنشینی برخوردار است که با آواز سایر کبوترها متفاوت است.

▪ کبوتر یعقوبی Jacobin Pigeon

کبوتر بسیار زیبایی است که به رنگ های مختلف دیده می شود و دور تا دور سر آن را پرهای انبوهی فرا می گیرد که از پس سر کبوتر شروع شده و به جلوی گردن آن ادامه می یابد.

● راهنمای پرورش کبوتر

بر عکس سایر طیور، کبوتران زندگی کاملا منوگام داشته و در سن ۷-۵ ماهگی به سن بلوغ می رسند. هر قدر وزن آنها سنگین تر باشد به همین نسبت دیرتر بالغ می شوند. بعد از اینکه کبوتر ماده ای اعلام آمادگی جنسی و همزیستی نمود، اوویست ها در تخمدان شروع به رشد کرده و پس از تقریبا ۵-۴ روز اولاسیون انجام گرفته و مدت کوتاهی بعد از آن هر جفت گیری و انقتال اسپرم صورت می گیرد. تقریبا ۴۴-۴۰ ساعت پس از زمان جفت گیری، می گذارد اولین تخم را می گذارد. و بر عکس سایر طیور گذاشتن فقط دو تخم از لحاظ ژنتیکی تثبیت شده است و هیچ گاه افزایش و کاهش ندارد.

تخم کبوترها حدود ۲۰ گرم وزن و ۴ سانتی متر پهنا و رنگ سفید دارد. نسبت زرده به وزن تخم با ۱۹ درصد بین سایر طیور در کمترین حد است ولی در درصد پوست آهکی با دیگر طیور ندارند. لانه سازی با همکاری هر دو جنس ۳-۲ روز قبل از گذاشتن تخم آغاز گشته و حتی پس از آن نیز ادامه می یابد. پس از ۱۸-۱۷ روز جوجه ها از تخم خارج شده و به ندرت هر دو جوجه با هم متولد می گردند. فاصله زمان تولد دو جوجه اغلب ۲۴-۱۲ ساعت است. کبوتر در بین طیور تنها پرنده ای است که جوجه آشیانه نشین دارد. سایر ماکیان در موقع تولد کاملا لخت هستند و حدودا پس از یک هفته پرهایشان جوانه می زند. جوجه ها در حدود ۶ هفتگی توسط مادران تغذیه می شوند. در ۵-۴ روز اول تولد غذای جوجه ها را شیرابه چینه دان تشکیل می دهند. این شیرابه بسیار مغذی بوده و توسط سلول های چین خورده چینه دان ترشح می شود. چینه دان در تعدادی از گونه های پرندگان خصوصا در خانواده کبوترها مولد شیر مخصوص چینه دان است و تکثیر سلول های مخاطی، کنده شدن و تولید شیر توسط آنها به وسیله هورمون پرولاکتین، صورت گرفته و کنترل می شود. این پرندگان شیر ایجاد شده در چینه دان را به دهان بازگردانده و جوجه ها را به وسیله آن غذا می دهد. ساختمان میکروسکوپیک چینه دان مشابه ساختمان مری است.

● رفتار کرچی و لانه گزینی

رفتار کرچی عبارت است از: خاتمه تولید تخم، خوابیدن بر روی تخم ها و مراقبت از جوجه های جوان. درصد باروری ۹۶-۸۵ درصد و میزان جوجه درآوری ۸۵-۸۰ درصد است. رفتار خوابیدن روی تخم در کبوتر موجب تحریک رشد و توسعه کیسه چینه دان می گردد. به نظر می رسد که رشد و تزاید این غده تحت کنترل مستقیم پرولاکتین باشد که در قمری تولید استروژن و آندروژن که با ترشح FSH تحریک می شود، موجب رفتار لانه سازی در جنس ماده می گردد.

در مقابل آغاز فعالیت لانه سازی در جنس نر بستگی به شرایط هورمونی و رفتار جنسی ماده دارد. در پرندگان رفتار لانه سازی به طور وسیعی با تخمک گذاری مرتبط می باشد. ۱۰۰ درصد از تخمک گذاری ۲۴ ساعت پس از رفتار لانه سازی و ۹۹ درصد لانه سازی قبل از تخمک گذاری انجام می شود با این حال تنها ۹۵-۶۰ درصد از تخمک گذاری پس از یک سیکل تخم گذاری انجام می شود. تخم های شکسته ناشی از مبارزات بر سر لانه نیز در حدود ۶ درصد برآورد می گردند. تلفات در بین جوجه ها تقریبا ۹ درصد و گاهی بیشتر می باشد. برای افزایش راندمان تخم گذاری، تعدادی از کبوتران را فقط مخصوص گذاشتن تخم انتخاب می کنند. بدین ترتیب که پس از گذشت ۱۰ روز از تاریخ تخم گذاری تخم ها را از زیر کبوتران برداشته و در نتیجه پرنده در عرض ۲-۱ هفته مجددا تخم خواهد گذاشت با این روش می توان تا ۶۰ درصد به راندمان تخم گذاری افزود.

در ایتالیا به مجرد تخم گذاری تخم های گذاشته شده جمع آوری می گردد. در این روش تخم ها را به طور متوسط از ۱۵ عدد در سال به ۴۷ عدد افزایش می دهند.

تخم های برداشته شده را با کمک ماشین جوجه کشی به جوجه تبدیل کرده و تحویل کبوترهای مادر که در همان روز جوجه هایشان متولد شده می دهند و یا هر تخم را به عنوان تخم سوم زیر کبوترهای دیگر می گذارند. هم سن بودن این سه تخم کاملا ضروری است. کبوترها قادرند تا سه نوزاد را نگهداری کنند ولی اکثرا از عهده تغذیه و رسیدگی ۴ جوجه عاجزند و فشار کاری زیادی را باید تحمل کنند. در جوجه کشی مصنوعی کبوترها نسبت به مرغ ها به درجه حرارت کمتر از ۷/۳۶-۱/۳۶ درجه سانتی گراد و رطوبت بیشتری نیاز دارند.

هر سی دقیقه سنی به اندازه ۹۰ درجه به سمت جلو و عقب چرخانده می شوند به طوری که در دروه نیم ساعته بعدی گیرنده حساسی قبل از اینکه بر روی تخم ها قرار بگیرد در معرض جریان هوا قرار می گرفته و سپس بر روی آنها قرار داده می شود پس از عبور از روی تخم مرغ های تازه، درجه حرارت هوا زیاد نمی شود ولی در تخم های جوجه کشی دما ۷۵/۱ فارنهایت افزایش پیدا می کند.

تفاوت های گوناگونی در درجه حرارت مطلوب وجود دارد که شامل حرارت داخل بدن پرنده بالغ، اندازه تخم ها و تناسب آنها با بدن پرنده، خال و فرج پوسته و طول دوره جوجه کشی می باشد.

هنوز جزییات زیادی در رابطه با ایجاد شرایط مناسبت جوجه کشی برای پرندگان دیگر وجود داردکه باید مورد مطالعه قرار گیرد. تخم کبوترها را در دمای بین ۹۷-۲/۹۷ درجه فارنهایت (۱/۳۶-۷/۳۶ سانتی گراد) در صورت تعدیل رطوبت و جریان هوا به طور مطلوب باید جوجه کشی کرد.

● بیماری های شایع کبوتر

▪ نیوکاسل:

یک بیماری ویروسی می باشد خانواده ویروس: Virus Paramyxo Viridae، Henus Rubula

بال های افتاده و آویزان، پاهای کشیده، پیچیدگی سر و گردن، افسردگی و عدم انجام فعالیت های عادی، فلج شدن کامل پرنده.

▪ بیماری مارک

این بیماری نیز یک بیماری ویروسی است. از ویژگی های این بیماری فلج پاها و بال ها است.

▪ عفونت استرپتوکوکی (streptococcus infections)

علت آن باکتری استرپتوکوکوس می باشد. علایم بیماری متفاوت بوده و عوارض مختلفی ایجاد می کند. مثل آبسه های پوستی، زخم های چرکی، آندوکاردیت وجتاتیو بر روی دریچه های قلب.

▪ لیستریوز (listeriosis)

این بیماری در اثر باکتریی به نام لیسترپامونوسیتوژنز به وجود آمده، کبوتر نسبت به این بیماری حساس تر است.

▪ عفونت با باکتری ای کولای (e.coli infection)

عامل این بیماری اشرشیاکولای است و بین بسیاری از گونه های پرندگان مشترک بوده و باعث بیماری می شود.

▪ بیماری تورم عفونتی پیش معده (infections proventriculitis)

این بیماری در اثر باکتری درشتی به نام مگا باکتر که به خانواده لاکتو باسیلاسه تعلق دارد. به وجود می آید و در کبوتر، فنچ، مرغ عشق و برخی طوطی های کوچک دیده شده است.

منبع: اخبار روستا