توليد و تهيه بذر سبزي و مسائل مربوط به آن
يكي از مهمترين عوامل در موفقيتآميز بودن امر سبزيكاري، تهيه بذر خوب و مرغوب ميباشد. نوع بذر يكي از مهمترين عواملي است كه در كميت و كيفيت محصول تاثير فراوان دارد. مرغوبيت بذر را ميتوان از روي خواص دروني (خواص ژنتيكي)، خواص ظاهري (نتيجه تاثيرات محيطي) طي رشد بذر روي گياه و تاثيرات محيطي بر روي بذر پس از بذرگيري تشخيص داد. خواص دروني بذر فقط پس از افشاندن بذر در مرحله رشد و نمو گياه معلوم ميشود. خواص ظاهري بذر را ميتوان با روشهايي آزمايشگاهي چون قوه و قدرت ناميه بذر، وزن هزار دانه، سن بذر و غيره تشخيص داد.
ويژگي بذر سالم و مرغوب
- از نظر ژنتيكي و شرايط ظاهري بهترين باشند
- بذر بايد قوه ناميه داشته باشد
- بذرها آلوده به بيماري نباشد
- عاري از آفت باشد
- درجه خلوص بذر بالا باشد
- بذر بايد كاملاً رسيده باشد
- بذر بايد كاملاً سالم باشد و مواد غذايي به قدر كافي در اطراف جنين خود ذخيره كرده باشد
- بذر در شرايط مناسب يعني رطوبت و دماي كم نگهداري شده باشد
- رطوبت داخلي بذر در حد مطلوب باشد
- وزن هزار دانه بذر، كه تعيينكننده درشتي و ريزي بذر، آندوسپرم كافي و ديگر عوامل تعيينكننده جوانهزدن بذر ميباشد، با استانداردهاي بينالمللي مطاقبت داشته باشد.
دوره استراحت بذر ميتواند حتي پس از آمادگي بذر براي جوانهزني به علت تاثيرات محيطي نامناسب بهوجود آيد. اين دوره برخلاف دوره استراحت اوليه به نام دوره استراحت ثانويه معروف است. مثلاً بذر كاهو و كرفس در گرماي زياد جوانهزني شان متوقف ميشود. اكثر بذور را ميتوان در شرايط ◦C10 و رطوبت نسبي 30% براي مدت طولاني نگهداري كرد.
قوه ناميه عبارت است از درصد بذرهايي كه جوانهزده و سبز ميشود. قدرت ناميه يا سرعت جوانهزني را ميتوان با شمارش درصد بذرهاي سبز شده در يك مدت زمان معين مثلاً 10 تا 15 روز تعيين كرد. قوه ناميه بذر بستگي به عوامل زير دارد:
الف) وزن هزاردانه (درشتي يا ريزي بذر): اغلب مشاهده ميشود كه بذرهاي ريز و ضعيف در مجموعهاي از بذر مشخص، داراي قوه ناميه كمتري است و بوتههاي ضعيف محصول كمتري توليد ميكند. بنابراين درشتي بذر يكي از عوامل مرغوبيت بذر شناخته شده است و در آزمايشگاه با شمارش هزاردانه از بذر و وزن كردن آن درشتي بذر را مشخص ميكنند.
ب) سن بذر: رابطه سن بذر با قوه ناميه به اين صورت است كه هرچند فاصله زمان برداشت تا افشاندن همان بذر بيشتر باشد، مسلماً قوه ناميه آن كمتر خواهد بود.
ج) خلوص بذر: بذر مرغوب بايد تمييز و عاري از مواد خارجي باشد. معمولاً همراه با بذر مواد خارجي از قبيل: كاه، شن، بذر علفهاي هرز و بذر گونههاي ديگر يافت ميشود كه اين مقدار نبايد بيش از حد استاندارد باشد.
د) خلوص ژنتيكي بذر: بسياري از سبزيها بهراحتي با انواع نامرغوب و يا خودرو تلقيح مي شوند و خاصيت و مرغوبيت خود را از دست ميدهند.
ه) سلامت بذر: سالم و مقاوم بودن بذر يكي ديگر از مشخصات بذر مرغوب است و بايد از بذرهاي مقاوم و ضدعفوني شده براي افشاندن استفاده كرد. رنگ بذر و درصد رطوبت بذر و بو و درخشندگي بذر از عوامل ديگري هستند كه ميتوان به كمك آنها بذر مرغوب را تشخيص داد.
جدول 7 - وزن هزاردانه، تعداد بذر در هر گرم و حداقل درصد جوانهزدن بذور سبزي
نام سبزي |
وزن هزاردانه (گرم) |
حداقل درصد جوانهزدن |
تعداد بذر در هر گرم |
نام سبزي |
وزن هزاردانه |
حداقل درصد جوانهزدن |
تعداد بذر در هر گرم |
مارچوبه |
18 |
60 |
50 |
ترهفرنگي |
8/2 |
60 |
354 |
لوبيا ليما |
1400-400 |
70 |
8/1 |
كاهو |
1/1 |
80 |
929 |
لوبياسبز |
280 |
75 |
6/3 |
طالبي |
26 |
75 |
40 |
چغندرلبوئي |
14 |
65 |
5/71 |
اسفناجزلاندنو |
66 |
40 |
16 |
كلمگلبروكلي |
5/3 |
75 |
290 |
باميه |
56 |
50 |
18 |
كلمتكمهاي |
3/3 |
70 |
304 |
پياز |
4/3 |
70 |
304 |
كلمپيچ |
6/3 |
75 |
275 |
جعفري |
6/1 |
60 |
643 |
هويج |
3/1 |
55 |
786 |
نخودسبز |
122 |
80 |
9 |
كلمگل |
4/3 |
75 |
307 |
فلفلسبز |
3/6 |
55 |
161 |
كرفسقمري |
6/0 |
55 |
1786 |
كدو |
140 |
75 |
8 |
كرفس |
4/0 |
55 |
2715 |
تربچه |
9 |
75 |
111 |
چغندربرگي |
5/18 |
65 |
54 |
ساليسفي |
14 |
75 |
72 |
شيكوره |
5/1 |
65 |
65 |
اسفناج |
7/9 |
60 |
104 |
كلمچيني |
4 |
75 |
250 |
كدومسمايي |
72 |
75 |
14 |
خيار |
5/25 |
80 |
40 |
ذرتشيرين |
200 |
75 |
5 |
بادمجان |
4 |
60 |
258 |
گوجهفرنگي |
3 |
75 |
358 |
آنديو |
7/1 |
70 |
608 |
شلغم |
2 |
80 |
500 |
كلمسبز |
7/2 |
75 |
358 |
هندوانه |
87 |
70 |
12 |
كلمقمري |
1/3 |
75 |
329 |
ريواس |
10 |
20 |
20 |
نقل از : دانشور. 1385. چاپ چهارم
انباركردن بذر
اصولاً بذرهايي داراي بيشترين قوه و قدرت ناميهاند كه حتيالامكان دوره استراحت نداشته باشند. با افزايش سن بذر سرزندگي (vitality) آن نيز كاهش مييابد. يكي از نشانههاي پيري بذر از دست دادن قوه و قدرت ناميه است كه با طولاني شدن زمان جوانهزني و سپس كاهش قوه ناميه همراه است. قابليت انباري بستگي به نوع و مشخصات انباري بذر دارد و ميتواند از چند هفته تا چند سال و حتي در بعضي اوقات نيز تا 200 سال ادامه داشته باشد.
آزمايشها نشان ميدهند كه بذرها را ميتوان در شرايط 10 درجه سانتيگراد و رطوبت نسبي 30 درصد براي مدت طولاني نگهداري كرد. اولين شرط نگهداري طولاني بذر در انبار، رسيده بودن كامل، سالم بودن و داشتن قوه ناميه بالا است. چنانچه بذر سبزيها براي مدت طولاني و در شرايطي نامطلوب در انبار نگهداري شود، علاوه بر اينكه قوه ناميه آنها كاهش مييابد، معمولاً پس از بذرپاشي نيز، تغيير شكل گياه را باعث ميشود و خطر سرايت آفات و امراض نيز در اين گونه گياهان بيشتر از گياهان ديگر خواهد بود. بايد توجه داشت حتي اگر بذر تازه، طي دوره جوانهزني در شرايط نامطلوب فضاي آزاد و داخل گرمخانه نگهداشته شود، تغيير شكل و سرايت آفات و امراض در اين گونه گياهان نسبت به گياهاني كه از بذر كهنه تهيه شدهاند، بيشتر است.
بذر سبزيهاي مختلف قوه ناميه متفاوتي دارند. قوه ناميه يك توده بذر بستگي به قوه ناميه آن بعد از برداشت دارد و اين قوه ناميه اوليه تحت تاثير عواملي مانند درجه رسيدگي، نحوه بذرگيري، ميزان رطوبت بذر در موقع برداشت، درجه آلودگي آن به امراض و آفات و بالاخره نحوه حمل و نقل آن دارد.
تحت شرايط عادي انبار، بذر سبزيهاي مختلف را از لحاظ مدت زماني كه ميتوان قوه ناميه خود را حفظ نمايند به شرح زير تقسيم ميكنند:
- يكسالهها: ذرتشيرين، پياز و ترهفرنگي.
- دوسالهها: باميه، جعفري و سالسيفي (ريشهسياه).
- سهسالهها: لوبيا، مارچوبه، نخودفرنگي و هويج.
- چهارسالهها: چغندرلبويي، فلفلسبز، بعضي از كدوها و گوجهفرنگي.
- پنجسالهها: كلمگل بروكلي، كاهو، خربزه و طالبي، تربچه، اسفناج، بعضي از كدوها، شلغم و هندوانه.
بهطوركلي بذر در نواحي گرم، ولي خشك، قوه ناميه خود را بهتر از نواحي گرم و مرطوب حفظ ميكند. با بالا رفتن دماي هوا نيز بايد رطوبت هوا را كاهش داد. مهمترين شرط براي حفظ سرزندگي بذر كمآبي آن است. از آنجايي كه مواد دروني بذر دائماً با رطوبت هواي بيرون در تبادل است، بايد بذهاي خشك را در انبار نگهداري كرد تا داراي رطوبت پاييني باشد. علاوه بر آن دماي كم نيز به علت كاهش واكنش شيمي- فيزيولوژيكي داخل بذر افزايش دوره انباري بذر را باعث ميگردد.
طول عمر بذرهاي حاوي 5 تا 14 درصد آب، با افزايش مجدد 1 درصد آب، به نصف تقليل مييابد. خشك بودن زياد بذر نيز ميتواند زيانآور باشد. مثلاً بذري كه داراي كمتر از 5% آب است، با اكسيد شدن خودبخودي ليپيدها، فرسودگي را افزايش ميدهد. اين خسارت در حبوبات اغلب به علت سرعت در خيش شدن بافتها در موقع بذرپاشي است كه باعث تركخوردگي و يا شكسته شدن بذر ميشود. بذرهاي حاوي بيش از 12% آب، در مقابل قارچها حساس ميشوند. علاوه بر آن شدت تنفس در آن افزايش مييابد، دچار گرمازدگي بيش از حد نيز ميشود. بنابراين بذرهاي حساس با 5 تا 6 درصد و دانههاي روغني تا حدود 9 درصد آب و شرايط رطوبت نسبي 10 تا 40 درصد نگهداري ميشود. قوه ناميه بذر در محدوده 50-0 درجه سانتيگراد با افزايش مجددC ◦5، به نصف تقليل مييابد (قانون Harrington). قانون Harrington در مورد تاثير دو عامل آب و دما جدا از هم قابل بررسي است.
جدول 8- قابليت انباري بذر براي تعدادي از سبزيها
نوع سبزي سال نوع سبزي سال
ذرتشيرين 1 كلمگل 4
پياز و پيازچه 1 اسفناج 4
جعفري ريشهاي 1 فلفلسبز 4
تربچه 4
كدو تنبل 4
جعفري 2 كدو خورشتي 4
باميه 2 شلغم 4
چغندرلبوئي 4
كلم تكمهاي 4
كلم پيچ 4
نخودفرنگي 3
مارچوبه 3 طالبي 5
لوبيا 3 كرفس 5
هويج 3 كاهو 5
خيار 5
بادمجان 5
نقل از: Krug, 1986