نارنگی (Citrus reticulate Blanco)

در سال 1837 بلانکو (Blanco)کلیه مرکباتی که دارای مشخصه­هایی چون داشتن میوه کوچکتر از پرتقال، پوست‌دهی آسان و وجود لپه­های سبز رنگ در بذر بودند راCitrus reticulate Blanco  نامید. ارقام این گونه عمدتاً دارای درختانی با جثه کوچک همراه با شاخه­های باریک، برگ­های پهن یا باریک نیزه­ای و گل­های منفرد یا خوشه­ای هستند. نارنگی­ها از بیشترین میزان غیریکنواختی فنوتیپیکی در میان گونه­های مربوط به جنس سیتروس برخوردارند. در این گروه هم حالت تک­جنینی و هم کلون­های چندجنینی وجود داشته که به صورت انواع خودبارور و خودناسازگار نیز مشاهده می­شوند. در سال­های دور، انواع نارنگی با طعم شیرین به عنوان دسر غذایی مصرف داشته در حالیکه از انواع ترش جهت پایه، طعم­دهنده غذا و دارو استفاده می­شده است.

نارنگی­ها بر اساس خصوصیات پوست، کیفیت گوشت و آب میوه، رشد عمومی درخت به دو گروه ماندرین و تانجرین که تقریباً مشابه هم هستند تقسیم می­شوند. گروه ماندارین به نارنگی­های متداول در ژاپن، چین، اسپانیا، ایتالیا و افریقای جنوبی و آن دسته از دورگ­های بین­گونه­ای یا بین­جنسی که نارنگی یکی از والدین آنها است و برخی مشخصات نارنگی­ها در نتاج قابل مشاهده است به کار می­رود.  در حالی­که نارنگی­های آمریکا، استرالیا یا چین که دارای مواد رنگی بالایی هستند اصطلاحاً تانجرین نامیده می­شوند. میوه ارقام نارنگی با توجه به ویژگی­های رقم و شرایط محیطی از اواخر پائیز تا اوائل بهار می­رسد. درختان مقاوم به سرما بوده اما میوه به دلیل کوچکی و نازکی پوست به سرعت از سرما آسیب می­بیند. درختانی که در مناطق با گرمای کافی و رطوبت مناسب رشد کرده­اند تولید معطرترین میوه در زمان رسیدن می­نمایند. به همین دلیل کشت نارنگی­ها در مناطق سردتر کمتر توصیه می­شود.

1لف)گروه ماندرین (Mandarin)

1- نارنگی ساتسوما (Satsuma): نارنگی ساتسوما به پیشنهاد مارکوویچبه نام Citrus unshiu Marc.نامگذاری شد. لیکن سوئینگل آن را جزء رقم Citrus reticuata ذکر نموده است. این گونه نارنگی با آب و هوای نیمه گرمسیری سرد تطابق یافته است و نیاز به گرمای کمی جهت رسیدن میوه دارد. در سال‌های 1309 تا 1313 بذر نارنگی ساتسوما به ایران وارد شد و درکاخ­های دربار پهلوی در شمال ایران و سپس به ایستگاه­های وزارت فلاحت سابق راه یافت. در ایران رقم انشو تا سال 1342 ناشناخته بود ولی با نشان دادن مقاومت به سرما (13 درجه سانتی­گراد زیر صفر)، از سال 1347 رسماً به عنوان اولین رقم نارنگی برای کشت در شمال کشور معرفی شد. بهترین محل کاشت این رقم، شرق مازندران است. درختان از عرض رشد کرده و شکل چتری پیدا می­کنند. درختان پرمحصول و بی­تیغ بوده و میوه دارای پوست صاف و نازک، پرآب، نسبتاً درشت، پخ با دم کشیده است. گروه نارنگی ساتسوما به دو دسته وازه (Wase) و اواری (Owari) تقسیم می­شوند. در گروه وازه ارقام مهمی مثل ایشی­کاوا، هایاشی و میاگاوا قرار می­گیرد. زمان رسیدن میوه در این دسته در اواسط یا اواخر مهر ماه است و نسبت به گروه اواری خیلی زودرس­تر، کم رشدتر و پاکوتاه­تر هستند. گروه اواری دارای میوه­های متوسط، بی­بذر و پوست نسبتاً صاف  با غدد روغنی برجسته که به سهولت از میوه جدا می­شود و کیفیت نسبتاً کمتری از وازه دارند. از ارقام معروف آن می­توان سوجی­یاما سیلورهیل و ناگاشیرا نام برد. در سال 1348 ارقام ایشی‌کاوا، سوجی­یاما و میاگاوا وارد شمال ایران شد. بعد از پیوند این ارقام روی پایه پونسیروس، در باغ بزرگ مهدشت واقع در ساری کشت شد. با بررسی کیفیت میوه نارنگی انشو کشت شده در شمال کشور روشن شد که در غرب مازندران به لحاظ کمی نور و حرارت، پوست پره­ها چرمی و زیر دندان احساس می­شود. کلفتی پوست میوه مربوط به سنگینی خاک، استفاده از پایه نارنج، مصرف ازت زیاد و کمبود فسفر است. میوه آنها بعضاً دارای 2-1 بذر بوده و درصد چند جنینی آنها نیز بسیار بالاست. به دلیل رعایت نکردن قوانین قرنطینه­ای وقت، آلودگی ناشی از بیماری تریستزای درختان اولیه هنوز در ایران باقی مانده است. برداشت محصول مرغوب با میزان قابل قبول از باغ مورد اشاره به دلیل مقاوم بودن پایه و پیوندک به بیماری تریستزا بوده است. تلاش جهت تهیه ارقام تجاری عاری از ویروس با استفاده از روش­های رایج موفقیت آمیز نبوده است.

1-       نارنگی کلمانتین(Clemantin): در طول سه دهه گذشته، کلمانتین یکی از رایج­ترین و سریع گسترش­ترین واریته­ها بوده است. درختان کلمانتین میوه­هایی با اندازه مختلف (قطر متوسط حدود 5 سانتی­متر) و با شکلی متغیر (اندکی پخ تا کروی یا کشیده و گاهی نیز هرمی فرم) تولید می­کنند. ضخامت پوست در حد متوسط، نسبتاً سفت و چسبیده به گوشت اما براحتی قابل پوست‌گیری است و تا بعد از بلوغ نیز حالت پف­دار به خود نخواهد گرفت. رنگ گوشت نارنجی تیره، ترد، گوشتی و پرآب، شیرین و معطر است. تعداد بذرها ناچیز یا متوسط است و بستگی به وضعیت دگر­گرده افشانی داشته و حائز خصوصیت تک‌جنینی است. بهترین گرده‌دهنده­ها برای پیج، ارقام دنسی، کینو، ارلاندوتانجلو و والنسیا گزارش شده است. از لحاظ زمان بلوغ رقمی زودرس محسوب می­شود. درختان کلمانتین ضمن فشردگی تاج و پاکوتاهی، از محصول بالا و کیفیت خیلی خوبی نیز برخوردارند. درختان این رقم تا حدود زیادی به سرما مقاوم هستند.

2-       دورگ­های نارنگی

الف- نارنگی‌های تانجلو (Tangelo): نارنگی­های تانجلو دورگ­های حاصل از تلاقی بین گونه­ای نارنگی دنسی (از گروه تانجرین) و گریپ فروت دانکن (Citrusreticulata×C. paradisi) هستند. دو رقم معروف این گروه، مینیولا (Minneola) و اورلاندو (Orlando tangelo) تانجلو هستند. میوه مشخصاتی شبیه به نارنگی و گریپ­فروت دارد. به طورکلی درختان تانجلوها نسبتاً قوی، مقاوم به سرما و برخوردار از نوعی پارتنوکارپی ضعیف هستند. به همین دلیل دگرگشنی و وجود تلقیح کننده­های قوی و یا استفاده از اسید جیبرلیک به صورت پاششی، تولید کافی میوه و محصول را به همراه دارد. پرتقال تمپل (Temple)و نارنگی رابینسون (Robinson)به عنوان مناسب­ترین گرده­افشان برای ارقام فوق پیشنهاد شده است. زمان رسیدن نارنگی­های اورلاندو و مینیولا، اواخر آذر تا اواخر دی ماه است. معمولاً درختان رقم اورلاندو در مناطق نیمه‌گرمسیری کمبود ازت نشان داده، میوه و درختان مبتلا به لکه قهوه­ای آلترناریا می­شوند. مساعدترین شرایط برای این ارقام در جیرفت، خوزستان و سواحل خلیج فارس وجود دارد. میوه دارای عملکرد بالا و پرآب بوده ولی ذائقه پسندی خوبی در ایران ندارد.

ب-  نارنگی­های تانگور ( Tangor)

1- تمپل: رقم تمپل که به پرتقال یا نارنگی تمپل نیز معروف است دورگ طبیعی بین نارنگی و پرتقال
 (C. reticulata×C. sinensis) محسوب می­شود. میوه این رقم میان­رس بوده و از نظر ظاهری شبیه  نارنگی­های ماندارین است. رقم تمپل فقط بذور تک‌جنینی حاصل از زیگوت (جنسی)، تولید می­کند و فاقد ویژگی چندجنینی است. بیشتر درختان این رقم مستعد ابتلا به بیماری­های ویروسی اگزوکورتیس، زایلوپروسیس و تریستزا هستند. رنگ لپه­های این دورگ سفید بوده و میوه­ها بین 20- 2 بذر تولید می­نمایند. در ایران این دورگ اهمیت اقتصادی پیدا نکرده اما به عنوان پایه مادری می­تواند در دورگ­گیری­ها مورد استفاده قرار گیرد.

2- رقم مورکات (Murcat): امروزه میوه رقم مورکات عمده­ترین بخش صادرات مرکبات برزیل را تشکیل می‌دهد و در نواحی گرم و مرطوب محصول مناسبی تولید می­کند. این رقم علاوه بر داشتن مشخصه­هایی شبیه به ماندارین‌ها، پررشد و مقاوم به سرما نیز بوده و میوه­ها در انتهای شاخه­ها تشکیل می­شوند. میوه این رقم پخ با گوشت ترد، پرمحصول و همه سال‌آور است. پوست میوه­های تولید شده در شرایط شمال ایران به گوشت چسبیده و به راحتی نارنگی جدا نمی­شود. از نظر زمان رسیدن در گروه میان­رس­ها قرار می­گیرد. جنین برخلاف نارنگی­ها که سبز است در این رقم سفید است. به دلیل خاصیت سال­آوری، هرس و تنک در رقم مورکات حائز اهمیت است. هم­چنین به کمبود ازت و پتاس حساس است.

3- کینگ: این رقم را سوئینگل یک دورگ نارنگی و پرتقال دانسته لیکن لورآن ­را C. nobilisنام­گذاری نموده است. میوه این دورگ شبیه نارنگی با برآمدگی در سطح بوده و رنگ گوشت در مرحله رسیدن میوه پرتقالی است. این رقم جزو ارقام دیررس، بی تیغ، مقاوم به سرما و حساس به آفتاب سوختگی است. میوه به دلیل داشتن پوست زبر، از نظر ظاهری جذابیت کمتری داشته و معمولاً فقط مصرف کننده­هایی که از کیفیت و طعم داخلی آن مطلع هستند آنرا خریداری می­کنند. میوه­ها چندین بذر داشته و بر خلاف اکثر ارقام گروه ماندارین، لپه­ها سفیدرنگ هستند.

ج-  نارنگی­های کمپلکس

1- نارنگی لی (Lee): این رقم نیز به نور، حرارت و آب کافی نیاز دارد و در اکثر شهرهای شمال ایران به عنوان یک رقم دیررس به‌صورت پراکنده کشت شده است. میوه­های رقم لی در دو قطبین فرورفته، با پوست نسبتاً نازک و صاف، دارای گوشت ترد، پرآب و شیرین است. درختان این رقم با تاج فشرده و برگ­های باریک، کشیده و بی تیغ قابل شناسایی است.

2- نارنگی اوسئولا(Osceola): نارنگی اوسئولا رقم خواهری لی است که از تلاقی نارنگی کلمانتین و اورلاندوتانجلو بدست آمده است. میوه این رقم دارای پوست نازک و چسبیده به گوشت است ولی به راحتی قابل جدا شدن است. این رقم زودرس بوده ولی ذائقه ایرانی میوه آن را نمی­پسندند.

3- نارنگی روبینسون (Robinson): نارنگی روبینسون رقم خواهری لی و اوسئولا است که از تلاقی نارنگی کلمانتین و اورلاندو به دست آمده است. میوه­های نسبتاً درشت­تری نسبت به دو رقم قبلی داشته، دارای پوست نازک، صاف و براق، ترد و پرآب بوده و درختان چتری و بدون تیغ دارد.

4- نارنگی نوا (Nova): میوه در دو انتها فرورفته، دارای بذر زیاد و پوست نسبتاً نازک است. این رقم نیز رقم خواهری سه رقم اشاره شده در فوق است.

5- نارنگی پیج (Page): این رقم از تلاقی نارنگی کلمانتین با مینیولاتانجلو به دست آمده است. اندازه میوه در حد متوسط بوده و دارای شکل پخ تا نیمه کروی هستند. ضخامت پوست در حد متوسط و سطح آن صاف سنگریزه­ای است. رنگ پوست در زمان بلوغ نارنجی مایل به قرمز بوده و در هر میوه حدود 10 پره وجود دارد. گوشت میوه به رنگ قرمز تیره، بافت ترد، آبدار و بسیار معطر و شیرین است. تعداد بذر در هر میوه نسبتاً زیاد و دارای لپه هایی به رنگ زرد است. درختان این رقم نسبتاً قوی و شاخه­ها رشدی بالارونده دارند که در اثر وزن میوه­ها حالت گسترده به خود می­گیرند. نارنگی پیج خودناسازگار محسوب شده بنابراین برای تشکیل میوه مناسب نیاز به گرده­دهنده در اطراف خود دارد. از ارقام زودرس بوده و دارای دو عیب عمده حساسیت شاخه به آنتراکنوز و عارضه ترکیدگی برون­بر در تابستان است.

د-  سایر دورگ­های نارنگی

دورگ­های مختلف دیگری نیز گزارش شده است که در مراکز تحقیقاتی مرکبات ایران نیز مورد مطالعه قرار گرفته­اند، هرچند اهمیت اقتصادی نیافته و در کلکسیون­های مرکبات کشور نگهداری می­شود. برخی از این دورگ­ها و مشخصات برجسته آنها به طور خلاصه در ذیل آورده شده است.

1- نارنگی ویلینگ (Antracnose): از دورگ گیری نارنگی­های کینگ و ویلولیف به دست آمده است. میوه ویلینگ نسبتاً پهن، گوشت چسبیده به پوست ولی پوست به راحتی جدا می­شود. گوشت میوه سفت بوده و از نارنگی­های پرآب با عطر و طعم مطلوب است.

2- نارنگی فیرچاید (Fairchid): رقمی زودرس است و به دلیل داشتن میوه­های درشت، گوشت ترد، پرآب و شیرین برای کشت در جیرفت توصیه می­شود.

3- نارنگی کینو (Kinnow): نارنگی کینو دورگ بین ویلولیف و کینگ است. این رقم از ارقام خوب پاکستان بوده و درختان آن بالا رونده، بی تیغ، پرمحصول و دیررس است. اندازه میوه متوسط، کمی پخ، نوک و قاعده میوه پهن و کمی تورفته شده است. پوست نسبت به  نارنگی­ها چسبندگی بیشتری به گوشت دارد. پوست ظاهری خشن، چرمی، بسیار صاف و براق که گاهی نقاط فرورفته خیلی ظریفی به رنگ زرد مایل به نارنجی روی پوست میوه رسیده مشاهده می­شود. گوشت به رنگ زرد نارنجی پررنگ، پر­آب، سفت، با عطر عالی همراه با بذور چند جنینی زیاد است. رقمی میان رس و شبیه رقم دنسی است. میوه­ها بخوبی قادرند کیفیت خود را روی درخت حفظ نمایند. داشتن مقاومت به سرما همراه با کیفیت بالای محصول موجب شد علی­رغم ویژگی سال‌آوری نسبتاً شدید، باغ مادری آن در جیرفت دایر شود.

4- نارنگی کارا (Kara): این رقم در سال 1915 از تلاقی بین نارنگی انشو و کینگ به دست آمد. تیپ کلی درخت شبیه به نارنگی انشو، گرد، بی تیغ و پرمحصول است. میوه دارای پوست کلفت و ناصاف شبیه به پرتقال، تقریباً به گوشت چسبیده، ترد، پرآب، با بذر زیاد و دارای خاصیت چندجنینی است.

5- نارنگی فرمنت (Ferement): از تلاقی نارنگی پونکن و کلمانتین تهیه شده که در سال 1964 به نام رقم فرمنت معرفی شد. این رقم در سال 1351 وارد ایران شد و مناسب مناطق خشک تشخیص داده شد. درختان آن به لحاظ کم برگی اغلب دچار آفتاب سوختگی می­شوند. سطح پوست آنها صاف است و به راحتی از گوشت جدا می­شود. میوه­ها زودرس و پربذر بوده و درصد چندجنینی آن حدود 50 درصد است.

6- نارنگی بکرایی (Bakraei): نارنگی بکرایی دورگ نارنگی و لیموشیرین است و به عنوان پایه در جیرفت، قصرشیرین و برخی مناطق دیگر استفاده می­شود. بکرایی که در جهرم تلخو نامیده می­شود شباهت به نارنگی دارد. درختان آنها دارای تاج فشرده، پرمحصول، درصد بالای چندجنینی و مقاوم به pH بالا هستند. مهم­ترین عیب این دورگ این است که درختان از حدود 15 سالگی از نوک شاخه­ها شروع به خشک شدن می­کنند. هم‌چنین نارنگی بکرایی حساس به پوسیدگی طوقه و ریشه، حساس به سرما و بیماری ویروسی کاچکسیا است.

ب)گروه تانجرین

1- نارنگی پونکن (Puncan): درختان این رقم قوی، بالارونده و سال­آور است. خطر شکستن شاخه­ها در اثر باد و برف سنگین وجود دارد. میوه­های درخت در انتهای شاخه­ها تولید می­شود و از نظر زمان رسیدن جزو گروه ارقام زودرس نارنگی محسوب می­شوند. شکل میوه گرد پخ، دارای ناف کوچک، پوست کلفت و صاف، بذرها چند جنینی، ترد و آبدار و دارای 13-7 بذر است. رنگ گوشت نارنجی و مزه­ای نسبتاً دلچسب و معطر دارد. این رقم نسبت به اغلب نارنگی­ها مقاومت کمتری به سرما دارد.

2- نارنگی دنسی( Dancy): ویژگی چندجنینی این رقم تقریباً 100 درصد گزارش شده است. سال­آوری مشاهده شده در این رقم مشابه سایر ارقام گروه تانجرین است. در سالی که محصول وجود دارد میوه­ها خیلی کوچک هستند. نیاز گرمایی این رقم بالاست، بنابراین برای مناطق گرم ایران توصیه می­شود. دارای میوه­های پوست نازک، گوشت سبز روشن، ترد، پرعطر و ترش مزه با بذر چندجنینی است.

3-نارنگی کلئوپاترا (Cleopatra): تاناکا رقم کلئوپاترا را Citrus reshni نام­گذاری نمود. این نارنگی، بومی هند بوده و در سال 1875 از جامائیکا وارد آمریکا شد و بیشتر به عنوان پایه در نواحی جنوب ایران به ویژه بم و جیرفت استفاده می­شود. در pH های بالای خاک تا حدود 8 بهترین پایه برای نارنگی محسوب می­شود ولی مناسب خاک­های خیلی سنگین و یا خیلی سبک نیست. به فیتوفترا مقاوم بوده و تحمل خوبی نسبت به شوری، یخ­زدگی و بلایت دارد اما در مقابل، به نماتد مرکبات و نماتد حفار حساس است.

4-نارنگی اتابکی: رقم نارنگی اتابکی از نارنگی محلی که در باغ آقای اتابکی واقع در حاشیه چابکسر بوده به دست آمده است. بذور آن تک­جنینی بوده و اندازه درختان  بزرگ بوده، محصول آن کم و برگ­های نسبتاً پهن دارد. به دلیل درشت بودن میوه، موجب جلب توجه مردم می­شود.

5-نارنگی محلی ایران: نارنگی محلی ایران در واقع بذر نارنگی اونکو بوده که از هندوستان وارد ایران شده است. رقمی قدیمی و میان­رس بوده و به دلیل بالا بودن درصد چند جنینی صفات مادری را حفظ کرده است. این رقم فاقد بیماری­های ویروسی است و به خوبی با شرایط محیطی شمال و جنوب کشور سازگاری پیدا کرده است. در جنوب اهمیت خود را حفظ کرده و به نام نارنگی شماره یک بم نام­گذاری شده است. در شمال نارنگی انشو جایگزین این رقم محلی شده است. درختان نارنگی محلی مشکل خشکیدگی سرشاخه­ها را داشته و به علت ریزش برگ­ها در اثر حمله کنه شرقی، شاخه­ها در اثر تشعشع نور خورشید آب خود را از دست می­دهند. درختان آن شدیداً حساس به شپشک آردآلود و کنه قرمز است.