رز
نام علمي: Rosa sp
تيره: Rosaceae
برخي رزها در ايران به صورت وحشي يافت شده و نامگذاري شدهاند. مثل رز رشتي، رز اصفهان، ... كه از آنها بصورت گل بريدني، گياه گلداني، گياه باغي و توليد عطر و گلاب استفاده ميشود.
توجه زياد به گل رز كه به آن ملكه گلها نيز گفته ميشود به دليل چندساله بودن، ارقام بسيار جديد زياد با فراواني رنگها، شكلهاي مختلف، اندازههاي مختلف و آساني نسبي توليد و نگهداري آن چه در محيط بيرون و چه در گلخانه ميباشد. از هر بوته كشت شده در گلخانه ميتوانيم در سال چندين بار و به مدت چند سال گل بريدني بگيريم.
به تقريب تمام گونههاي ورد چوبي و داراي شاخههاي خاردار هستند. اين گياهان ميتوانند برافراشته بوده و بصورت درختچه درآيند و يا اينكه به شكل بالا رونده يا خزنده باشند. برگها متناوب مركب، خزانشونده يا دائمي هستند. گلها ممكن است بصورت گلآذين منفرد، ديهيم يا خوشه گرزن (پانيكول) باشند. برخي از گونههاي وحشي داراي 5 گلبرگ و تعداد زيادي پرچم هستند. تخمدان زيرين بوده و در داخل ميوهاي گوشتي به نام Hip قرار دارد كه اين ميوه ميتواند با رسيدن از زرد تا قرمز تغيير رنگ دهد. اغلب گونههاي در طول فصلهاي بهار و تابستان گل ميدهند. يك گونه ورد يعني R. moschata ( R. autumnalis × noisettana ) در پاييز نيز گل ميدهد و شايد يك روزكوتاه باشد. ارقامي از رز تهيه شدهاند كه خار ندارند، حذف خار همراه با حساسيت به بعضي بيماريهاست. در بعضي ارقام رز، خارها زيباتر از گل است.
گونههاي رز كه تاكنون شناسايي شده بيش از 250 عدد ميباشد كه تنها حدود 7 گونه آن در توليد رزهاي كنوني نقش داشتهاند. كه توليد R × hybrida L را نمودهاند.
- R. chinensi
- R. gallica
- R. centifoli
- R. bourbo
- R. damascea
- R. gigan
- R. odorata
از نظر باغباني ميتوان رزها را بصورت زير دستهبندي نمود:
1. رزهاي گونهاي: كه هر كدام از رزها در اين دستهبندي يك گونه مشخص دارند مثل R. canina وحشي بودهاند و از سراسر دنيا جمع شدهاند و كشت و كار شدهاند و از اول وجود داشتهاند.
2. رزهاي قديمي: دو رگهها يا جهش يافتههايي هستند كه در رزهاي گونهاي داشتهايم. مثل R. damascena كه گونهاي است و پس از يك تغيير به گروه قديميها ميپيوند.
3. رزهاي دورگه چاي Hybride tea roses : از تلاقي متعددي كه در رزهاي گونهاي رخ داده به وجود آمدهاند. اينها در انتهاي ساقه داراي يك تك گل درشت هستند. و بعنوان شاخه بريده مورد مصرف دارد.
4. رزهاي مينياتور: ارتفاع گياه كم و برگها و گلها كوچكند و در بعضي گونهها حالت رونده دارد. معمولا به صورت خوشهاي گل ميدهند.
5. رزهاي گراندي فلورا: هم خوشهاي گل ميدهند و هم تكي (بر روي يك بوته).
6. رزهاي پيشرفته: دو رگه بين رزهاي گونهاي و قديمي هستند.
7. رزهاي خوشهاي: هم خوشهاي، هم تكي گل ميدهند. بعنوان گل بريدني مورد استفاده قرار ميگيرند.
8. رزهاي بالا رونده: بر روي تنه درختان و پوشش ديوارها استفاده ميشوند.
9. رزهاي رونده: از آنها ميتوانيم آلاچيق درست كنيم.
10. رزهاي چندگلي: معمولا گلهاي آنها ريزتر از گلهاي خوشهاي است. بعضي مواقع رزهاي مينياتور را در اين گروه قرار ميدهند.
در طبقهبندي ديگر بر اساس نام گزارش دهنده، يابنده، نام مكان و يا مشخصات گياهشناسي آنها ميباشد و شامل موارد زير است:
R. damascena به نام گل محمدي مشهور بوده و يكي از قديميترين وردهاست. اغلب بصورت درختچهاي باريك و بلند است. R. foetida از نسترن هاي وحشي بومي آسيا بوده و بهنام R. lutea نيز ناميده ميشود. يك واريته آن R. f. persiana است كه به رز ايراني گل زرد معروف و بسيار معطر است. واريته R. f. biocolor است كه گل دو روي ناميده ميشود كه رنگ آن قرمز طلايي بوده ولي وسط گل به رنگ زرد طلايي ميگرايد.
گلدهي
گلانگيزي در ورد به عوامل محيطي وابسته نيست. با اين حال داراي رقمهاي دائمگل و غيردائم گل است كه براي توليد گل در گلخانه از انواع دائمگل استفاده ميشود. وردهاي باغي هم شامل رقمهاي دائمگل و هم رقمهاي غيردائم گل است.
رزهاي گلخانهاي معمولا رز خنثي هستند و پيوسته گل ميدهند. رزها آفتابدوست هستند و در شرايط بيرون روزبلند غير اجباري ميباشند.
در نواحي گرم
-
ديماه ← تعداد گل كمتر ولي كيفيت بالاتر
-
فروردينماه ← تعداد گل بيشتر
در نواحي معتدل
-
ارديبهشتماه ← تعداد گل بيشتر
-
شهريورماه ← گل كمتر و كيفيت بيشتر
در رز با هرس ميتوان تعداد گل را كاهش و كيفيت گل را افزايش داد. كاهش دما هم به كيفيت گلها كمك ميكند. هرچه تعداد جوانهاي كه روي گياه نگه ميداريم را محدود كنيم، تعداد شاخهها و تعداد گلها كمتر خواهد شد.
ارقام مختلف رز از نظر گلانگيزي و زمان گلانگيزي با هم تفاوت دارند:
رزهاي معمولي: گلانگيزي روي شاخه سال جاري انجام ميشود و كاري به شاخه سال قبل ندارد و هر زماني كه بخواهيم ميتوانيم هرس كنيم (حتي در بهار)
نسترن: گلانگيزي روي شاخه سال قبل صورت ميگيرد و هرس را زماني انجام ميدهيم كه هنوز گلانگيزي نشده است.
سگ گل: گل انگيزي در تابستان صورت ميگيرد.
نور: از نظر شرايط مناسب كشت و كار، رز در مجموع نور زياد و هواي خنك را براي بهترين كيفيت ميپسندد. حداقل بايد 6 ساعت آفتاب در روز دريافت كند. اگر ميزان دريافت آفتاب بيش از اين باشد، بهتر است. اگر زير درختان سايهدار كشت شوند گلها از كيفيت خوبي برخوردار نيستند. شدت نور كم منجر به طويل شدن بيش از حد دمگل شده و سفت شدن دمگل يا ساقه گلدهنده را به تاخير مياندازد كه خود منجر به خميدگي گردن خواهد شد.
CO2 : در گل بريدن ها به ميزان 1500vpm و در گلدانيها حدود 850 vpm باعث افزايش كيفيت گلها ميشود.
محيط كشت: معمولا گفته ميشود كه رز گياه پرتوقعي است، پس در محيط كشت آن دست كم يك قسمت خاك مرغوب بايستي استفاده شود.
امروزه براي گل بريدني رز از آبكشت هم استفاده ميشود. در آبكشت رز از تركيباتي مثل cocopeat كه از الياف ميوه نارگيل گرفته ميشود استفاده ميشود. حتي الامكان بايد سعي كنيم كه از تركيبات مصنوعي استفاده نكنيم. از آنجا كه از گياه قرار است به مدت طولاني (حدود 10 سال) بهرهبرداري شود بهتر است در زمان كاشت و محيط كشت آن دقت لازم صورت گيرد. خاك آن بايد 10 درصد مواد آلي داشته باشد. خاكهاي شني براي رشد رز مناسب نيست. از كاشت آن در خاكهاي آهكي بايد خودداري كرد. pH مناسب براي آن حدود 5/6 است ولي pH بين 5/5 تا 5/7 را ميپسندد.
وردها براي رشد مطلوب، به تامين رطوبت كافي نياز دارند. بهتر است آبياري در زمان نياز بصورت عميق انجام شود تا بصورت سبك و دائمي. آب بايد مستقيم وارد خاك شده و از سيستمهايي كه از بالا آبياري كرده و باعث خيس شدن شاخساره گياه ميشود نبايد استفاده كرد، چون باعث شيوع بيماريها ميشود و زماني كه كودآبياري ميشود باعث باقي ماندن بقاياي كود روي برگها شده كه در توليد گل بريدني مطلوب نيست.
براي توليد ورد با كيفيت بالا، تغذيه خوب ضروري است. انواع پررشد به كود نيتروژن بيشتري نياز داند اما نيتروژن بيش از حد نيز نامطلوب و باعث ايجاد شاخههاي سست ميشود. در حالت معمول كود فسفر و پتاسيم بيش از ساير كودها نياز دارد. براي توليد ورد بريدني بايد در خاك N.P.K و كمي آهن و منيزيوم اضافه شود. كودهاي مخلوط حاوي پتاسيم براي جلوگيري از رشد آبكي شاخههاي گل ورد كه غالبا در فصول باراني روي ميدهد موثر واقع ميشود.
دما و CO2 نيز در گلدهي نقش دارند. ديده شده كه در دماي C◦17 روز و C◦14 شب كيفيت گلها خيلي بهتر است، ولي گلدهي به تاخير ميافتد. (گلدهي رز در هواي خنك به تاخير ميافتد). CO2نيز بر كيفيت گلها موثر است كه در گلخانه قابل استفاده ميباشد. بايستي توجه داشت كه هم دماي خيلي پايين و هم دماي خيلي بالا كيفيت گل را كاهش ميدهد.
در بيشتر رقمهاي امروزي ورد، دماي شبانه حدود C◦16 براي رشد گياه مناسب است. دماي C◦ 21-20 و C◦ 28-24 در روزهاي آفتابي بسيار مناسب است. اگر دماي گلخانه زياد بالا رود اندازه گلها كوچك، تعداد گلبرگها و كيفيت گل كاهش يافته و ساقه نرم ميشود كه ناشي مواد فتوسنتزي است. اگر دما زياد پايين بيايد نيز خسارتزا است بطوريكه اگر دما C◦ 6 كاهش يابد، گلدهي به مقدار زياد كاهش يافته و گلهاي حاصل نيز كيفيت خوبي ندارند. از نظر نور نيز گلهاي بريدني بطور كلي در شدت نور كامل پرورش داده ميشوند تا محصول با كيفيت بالا حاصل شود. در تابستان ممكن است براي جلوگيري از سوختگي يا پژمردگي گلبرگها نياز به كاهش شدت نور باشد.
رشد بيش از حد در آخر تابستان نبايد كود داده شود (بويژه كود نيتروژنه) و ثانيا فواصل آبياري را بيشتر كرده و در اوايل پاييز آبياري قطع ميشود.
جوانهگيري و هرس
در رز كه از مراحل داشت آن محسوب ميشود را در5 مرحله ميتواند انجام گيرد:
- پيش از كاشت ريشه و شاخههاي شكسته حذف ميشوند. ميتوان 4 – 3 جوانه نگه داشت.
- پس از كاشت و با شروع ريشه جديد، جوانههاي گل با دو حالت حذف ميشوند: (جوانه گل حذف ميشود تا كيفيت گل بهتر شود)
الف) حذف جوانههاي كوچكتر از يك نخود (soft pinch)
ب) حذف جوانههاي بزرگتر از يك نخود (hard pinch)
اين عمل بايستي تا دومين 5 برگچهاي صورت گيرد كه پس از آن شاخساره جديد رشد بسيار خوبي خواهد داشت و گل خوبي خواهد داد.
جوانههايي كه كنار برگهاي 5 برچهاي به بالا قرار دارند، قدرت رشد بهتري دارند و گل بهتري خواهند داد.
- در زمان برداشت، برش شاخه گلدار با قرار دادن 3 – 2 جوانه روي گياه مادري (روي ساقه آن) و يا گاهي دقيقا از محل انشعاب صورت ميگيرد. (هرچه از پايينتر برش بزنيم، شاخه بلندتر خواهد شد)
- 8 – 5 هفته پيش از يك روز مشخص با نياز بازار به گل زياد (مثل عيد، جشن ها؛ ... ) از گلدهي جلوگيري كرده و نوك شاخههاي نمو يافته را هرس مي كنند تا در زمان مورد نظر تعداد شاخههاي زياد داشته و گل نيز زياد باشد. (اگر رز را هرس كنيم گلدهي بعدي 8 – 5 هفته طول ميكشد)
- پس از دوره پرفروش گل، گياهان به شدت تا ارتفاع 40 تا 60 سانتيمتر سرزني ميشوند. اين كار باعث ميشود كه رزها شاخههاي قويتر و بلندتري بدهند
در سربرداري، به محض مشاهده جوانههاي خفته، معمولا ساقهها از محل برگ 5 برگچهاي به بالا حذف ميشوند كه به اين عمل سربرداري ملايم گويند. در سربرداري سخت زماني كه جوانه به اندازه يك نخود يا بزرگتر شود، شاخه قطع ميشود.
اگر بوتهاي در بهار و يا تابستان پيوند شود، جوانه رشد كرده و تا آخر فصل به طول 50 سانتيمتر و يا بيشتر ميرسد. اين شاخه اگر باقي بماند در اثر برف خواهد شكست بنابراين بايد در اواخر پاييز از بالاي چند جوانه هرس شود. كه چند جوانه باقي مانده به سرما مقاومند و هرگز آسيبي نميبيند.
قطع گلهاي خشك شده روي بوته ورد، بايد در بالاي اولين برگ يعني بلافاصله پس از گل صورت گيرد. به ويژه در سال اول از قطع شاخههاي بلند ورد به همراه گل بايد اجتناب كرد چون هرگونه هرس و قطع شاخهها در فصل رويش باعث ضعيف شدن بوته گل ميشود.
پاجوشها داراي برگهاي ريزتر و روشنتر از پيوندك ميباشد كه از طوقه و يا از ريشه منشاء ميگيرند. در حذف آنها نبايد از سطح زمين قطع انجام شود. بلكه بايد از محلي كه منشاء گرفته قطع شده تا نقطه رشد آن از بين برود.
خم كردن ساقه (Bending)
خم كردن شاخه عمل رايجي در توليد ورد بريده است كه به ايجاد بوتهاي با تاجي از شاخههاي افقي و نيز شاخههاي عمودي منجر ميشود. 30 تا 40 روز پس از كاشت قلمههاي ريشهدار ورد، شاخههاي با كيفيت كم توليد ميشود كه جوانههاي آن را حذف كرده و آن را از بالاي جوانه دوم به سمت پايين خم ميكنند. در شاخههاي كور نيز اين گونه عمل ميشود. اين عمل باعث رسيدن نور به قسمتهاي پايين گياه و در نتيجه افزايش فتوسنتز، افزايش مقدار كربوهيدرات در بخش انتهايي شاخه، فراهم شدن شرايط براي كاشت تعداد بوته بيشتر در واحد سطح، افزايش تعداد، طول، قطر و وزن بيشتر شاخه گل ميشود. با اين كار برداشت گل نيز آسانتر ميشود.
پس از ريزش گلبرگها، قطع تخمدان با مقداري از دمگل به منظور ذخيره انرژي گياه لازم و ضروري است.
روش تكثير
1. بذر: براي بهنژادي يا براي توليد پايهها. ارقامي كه با بذر افزوده ميشوند ريشه گسترده دارند و بهتر در خاك استقرار مييابند. هميشه از بذر استفاده نميشود چون بذرها تفرقه صفات ايجاد ميكنند. بعضي از ارقام مقاومت خوبي به بيماريها دارند ولي چون ريشهدهي خوبي ندارند، از بذر آنها براي تكثيرشان استفاده ميشود.
2. قلمه: قلمه سخت چوب يا قلمه تك گره برگدار. قلمه تك گره برگدار در مورد رز مينياتور استفاده ميشود. بهترين زمان قلمهگيري زماني است كه اولين سرما موجب ريزش برگها شده باشد. در مناطق سردسيري گاهي اواخر زمستان و يا اوايل بهار قلمهگيري ميكنند و در مناطق گرمسيري مانند خوزستان از بهمن تا اواسط فروردين ميتوان قلمهگيري كرد. دماي محيط كشت قلمه بايد ◦C 21– 18 باشد. كاهش نور، سيستم مهپاش و استفاده از تنظيم كننده رشد ريشهزايي، در توليد ريشه مفيد است و اگر همه شرايط مناسب باشد پس از 6 – 5 هفته ريشهدار ميشود.
3. كوپيوند: اغلب از كوپيوند سپري و گاهي از لولهاي يا شكافي هم استفاده ميشود و معموليترين و مرسومترين روش افزايش ورد به ويژه براي توليد گل بريدني كوپيوند است. زمان كوپيوند اواخر بهار و يا اواخر تابستان است. در مناطق گرم مانند خوزستان، اسفند و فروردين (پيوند بهاره) و همچنين مهر و آبان(كو پيوند پائيزه) مناسب ميباشد، كه كوپيوند بهاره ترجيح داده ميشود. در هر صورت در اسفند سال بعد آن قسمت از پايه را كه بالاي محل كوپيوند قرار داد قطع ميكنند. پيوندك بايد از ساقههاي قوي گلدهنده انتخاب شود. بهتر است جوانههاي وسط ساقه جهت پيوندك در نظر گرفته شود. يكي از معايب ورد پيوندي ايجاد پاجوشهاي زياد است كه مرتب بايد آنها را از محل رشد قطع كرد. در روش قلمه - پيوند كه به آن Stenting ميگويند اين مشكل حل ميشود. امروزه وردهاي بريدني كه از هلند وارد ايران ميشود به اين روش افزايش يافتهاند.
4. كشت بافت: هم بخوبي جواب ميدهد.
5. خوابانيدن: اين روش بيشتر براي وردهاي خزنده و بالارونده انجام ميشود. زخمي كردن محل تماس ساقه با خاك در جهت نوك ساقه تا عمق حدودا وسط ساقه به ريشهدهي كمك ميكند.
6. تقسيم بوته: در مورد وردهاي خزنده و بالارونده انجام ميشود.
گونههاي مناسب جهت پايه عباتند از:
R. canina (سگ گل، نسترن وحشي)
در ايران براي كوپيوند انواع مختلف ورد از آن استفاده ميشود و مهمترين پايه در دنيا است. اين گونه با بذر افزايش مييابد. اين پايه گرايش به پاجوشدهي دارد. اين پايه با شرايط خشكي و خاكهاي قليايي سازگاري دارد.
R. multiflora (رز ژاپني)
براي وردهايي كه در باغچه كاشته ميشوند به كار ميرود. به دليل نداشتن خار به آساني پيوند ميشوند. به نماتد مقاوم بوده و پاجوش بيش از حد نميدهد. بسيار پررشد است ولي چون در بهار زود شروع به رشد ميكند در مقابل سرما قرار ميگيرد. مقاومت اين پايه در مقابل سرما، خاكهاي آهكي و در مقابل عوامل نامساعد خاك كم است.
R. manetti (R. × noisettiana)
براي وردهاي گلخانهاي استفاده ميشود. همچنين براي وردهاي پاكوتاه و كشت در خاكهاي شني مناسب است. با قلمه افزايش مييابد و رشد گياه حاصل از آن متوسط است.
R. rugosa
همانند سگ گل به پاجوش دهي تمايل دارد. سيستم ريشهاي آن كم عمق و افشان است.
R. odorata (Tea rose)
براي وردهاي گلخانهاي يك پايه مناسب است و از معايب آن اين است كه به سرما مقاوم نبوده و در مناطقي كه زمستانهاي معتدل دارد قابل استفاده است.
نابساماني فيزيولوژيكي
عوامل پاتوژن در ايجاد اين نابسامانيها نقشي ندارند. در اصل عوامل محيطي بيشتر موثرند مثل دما، نور، ...
1. در گلهاي بريدني، سوختگي نوك گلبرگها يا سياه شدن حاشيه آنها و پيچخوردگي ناحيهاي آنها يك نابساماني است كه در اثر كمبود نور و كمي حرارت هوا ميباشد.
راه حل: استفاده از نور تكميلي و تهويه و يا كاهش دما
2. كله گاوي ( Bull head ): يك نابساماني ديگر است كه در آن گلها به صورت مسطحتر و اغلب پررنگتر از حالت طبيعي در ميآيند. معمولا اين حالت برروي شاخسارههاي جديد پررشد مشاهده ميشود. دليل اصلي آن دماي خيلي پايين در طول نمو گل ميباشد (در كشور ما بيشتر اين مورد ديده ميشود).
شايد حشره تريپس هم عامل آن باشد.
راه حل
-
مبارزه با تريپس
-
سعي كنيم در زمان نامساعد به گل نرود و اگر رقم پررشد است رشد آن را با هرس بالاتر شاخهها كم كنيم.
نكته: هرچه شاخهها را از پايين هرس كنيم شاخه جديد پررشدتر ميشود و اگر از بالا هرس كنيم رشد شاخه كمتر ميشود.
3. شاخساره كور: حالتي است كه در نوك شاخساره جوانه گل ديده نميشود. اين حالت به دليل كمبود نور در طول افزايش شاخساره ميباشد.
راه حل: هرس درختاني كه برروي آنها سايه مياندازد يا قرار دادن آنها در نور آفتاب.
4. سوختگي نوك گلبرگها يا سياه شدن حاشيه گلبرگها و پيچخوردگي گلبرگهاي بيروني: اين عارضه را ميتوان با كاربرد نور تكميلي در روزهاي ابري و نيز ايجاد تهويه مناسب كاهش داد.
5. گردن آويز: نابساماني فيزيولوژيكي كه در گل بريدني رز مشاهده ميشود: گردن آويز يا پژمردگي گردن
(Bent neck يا Neck wilt) ميباشد كه در اثر عدم تحمل وزن گل برروي دمگل و آويزان شدن گل صورت ميگيرد. دليل آن كمي نور و كمي تجمع كربوهيدرات در دمگل و چوبي شدن آن كه بتواند تحمل وزن غنچه را بكند، ميباشد (البته در گل بريدني، به دليل عدم جذب آب و پژمرده شدن دمگل تشديد ميشود).
- قبل از برداشت: كمي تجمع كربوهيدرات
- پس از برداشت: مربوط به جذب آب توسط گل بريدني است و دمگل نميتواند پرآب باشد و نميتواند وزن head گل را تحمل كند.
راه حل: نوركافي به گياه بدهيم. Recut كردن هم موثر است.
6. آسيبهاي جيوهاي: مقادير كم بخار جيوه باعث مرگ سرشاخهها ميشود. براي خنثي كردن اثر جيوه، پودر نرم آهن را روي خاك ميپاشند ولي اگر جيوه در بستر كاشت ريخته شود خنثي كردن آن كاري مشكل و يا غيرممكن است.
پس از برداشت
در رزهاي قرمز و صورتي زماني كه كاسبرگها كاملا برگشتهاند و يك تا دو گلبرگ شروع به باز شدن كرده زمان مناسب برداشت است.
ارقام سفيد را ميتوان ديرتر برداشت كرد (عمر گلجايي بيشتر دارند).
ارقام زرد را زودتر از قرمز و صورتي (يعني در حالت غنچه) بايد برداشت كرد.
كابرد گل رز
در بعضي از ارقام ميوه زيباتر از گل است. همه ارقام رز بخاطر گل كشت نميشوند. بعضي به خاطر ميوه و بعضي به خاطر خار.
براي زيادكردن اقسام بوتههاي گل سرخ راههاي متعددي وجود دارد كه هريك از آنها به نسبت خواصي را كه دارد ميتواند مورد استفاده علاقمندان واقع گردد:
1- كاشتن دانههاي گل سُرخ
دو موقع از كاشتن دانههاي گل سُرخ براي زياد كردن آن ميتوان استفاده كرد. يكي براي بدست آوردن جورهاي تازه و ديگري كاشتن دانههاي نسترن براي تهيه پايههاي جوان و سالم قابل پيوند.
الف – براي بدست آوردن جورهاي تازه اي از گل سُرخ
بايد ميوههائي را كه به اين منظور روي بوتهها باقي گذاردهاند (اين ميوهها حاصل گلهائيست كه با قسم يا جور ديگري كشنگيري شده يا بواسطه وجود اقسام و جورهاي متنوع زياد دراطراف آن فكر ميكنند بهطور طبيعي عمل كشنگيري روي آنها انجام شده) اواسط پائيز موقعي كه كاملا رسيده باشد، قبل از شروع سرما و يخبندان بچينند، نشانه رسيدن ميوه گل سرخ موقعي است كه ميوهها رنگ انداخته و نارنجي رنگ ميشوند.
ولي بايد دانست در بعضي از اقسام گل سرخ مخصوصا دورگههاي چاي ميوهها بزحمت رنگ مياندازند و بهطور كلي موقع رسيدن ميوهها بسته به نژاد – منطقه و محل كاشت فرق ميكند.
ميوههاي رسيده را بايد همان موقع چيدن، اواسط مهر يا آبان بكارند (زيرا تخم ميوههاي اين گل پس از چيدن خيلي زود قوه ناميه خود را از دست ميدهد) اگر تخمها كاملا نرسيده و هواي آن منطقه سرد شده ، براي آنكه قوه ناميه آن كامل شود، تخمها را لاي خاك اره يا ماسه نرم كمي مرطوب طبقه طبقه ميچينند تا وقتي كه برسد.
معمولا اوائل آذرماه ميتوان اين دانهها را بيرون كاشت، موقع كاشتن ميوهها را با چاقوي پيوند زني چهار قسمت كرده دانهها را خارج ميسازند و براي آنكه بدانند دانههائي كه ميكارند از چه قسمي است تا پس از سبز شدن و گل كردن معلوم شود بين آنها جورهاي جديدي بهوجود آمده، بايد دانههاي هر قسم را در خزانه مخصوصي جداگانه كاشته و بهوسيله برچسبي جور يا قسم آنرا مشخص كنند.
خزانهاي كه در آن دانهها را ميكارند، اگر در گلخانه باشد مناسبتر است. در غير اين صورت بايد از تغارهاي مخصوص بذركاري استفاده كرد. خزانه يا تغار را با خاكي كه تجزيه شده قبلا تهيه كردهاند پُر كرده روي آنرا صاف نموده، دانهها را به رديف مرتب روي خاك ميچينند، بعضيها براي اينكه خاك خزانه تقويت شده و كمك موثري به سبز شدن تخمها كند، با خاك هر خزانه ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم گوگرد و مقداري سولفات دوفر سفيد و كمي از كودهاي شيميايي داخل ميكنند .
آماتورها براي احتياط و پيش گيري از بروز آفات حيواني و قارچي، خاك خزانه را دو ماه قبل از موقع كاشتن با محلول فورمول (Formol) ضدعفوني كرده يا همان موقع كاشتن با تزريق سولفور دو كاربون اين كار را انجام ميدهند تا پس از آنكه بوتهها سبز شدند دچار آفات مذكور نشوند. پس از آنكه دانهها را روي خاك مرتب چيدند، آهسته با كف دست آنها را فشاربايد داد تا دانه خوب به خاك بچسبد و روي آنرا با قشري بهضخامت ۱ تا ۱/۵ سانتيمتر شن پوشانده، خزانه را آبياري ميكنند. تخمها بسته به اقسام مختلف آن از ۳۰ الي ۹۰ روز بعد از كاشتن سبز ميشوند. پس از سبز شدن بايد آب دادن را كمتر كنند تا ريشه بوتهها كه خيلي ظريف است نپوسد، تا موقعي كه هوا سرد و يخبندان است، اين بوتهها را بايد در گلخانه يا در زير شاسي نگهداري كرد. پس از مساعد شدن هوا آنها را بيرون آورده در خزانه ديگر با فواصل بيشتري نشاء كرده يا آنكه جداگانه ميكارند.
بوتههاي نو را بايد هر هفته يا ۱۵ روز يك مرتبه بازديد كرد تا اگر آثاري از " شته سبز " يا " پارازيت " هاي ديگر روي آنها مشاهده شود بهوسيله محلول سولفات دو نيكوتين و يا سموم ديگر با آنها مبارزه كنند تا از ضعيف شدن بوتهها جلوگيري شده زودتر رشد نمايند.
پس از اينكه بوتهها قوي شدند سال دوم آنها را يا در كَرت مخصوصي با فاصله ۵۰ سانتيمتر كاشته يا در گلدانهاي بزرگتري ميگذارند تا شروع بگل دادن كند .
ب – كاشتن دانه هاي نسترن براي پايه:
از اواسط شهريورماه كه ميوههاي نسترن قرمز ميشود بايد آنها را چيده بعد همه آنها را در لاوك چوبي ياتغاري ريخته آهسته با دسته هاون چوبي يا گوشت كوب له كنند تا دانهها از گوشت ميوه جدا شود.
سپس آنها را چند دفعه با آب فراوان شسته دانههاي ريز و پوك را كه روي آب ميايستد جدا كنند تا دانه سالم و درشت و پاك بهدست آيد.
چون موقع كاشتن اين دانهها، بسته بهوضعيت منطقه يكي از ماههاي مهر، آبان و آذر يا اواخر اسفند ميباشد، براي آنكه قواي ناميه خود را از دست ندهند بايد فورا دانهها را خوب خشك كرده لاي طبقات شن يا نرمه زغال چوب بچينند.
موقع مناسب دانهها را در كرتهاي وسيعي كه خاك كرتها را بايد قبلا حاضر كرده و به اندازه كافي عميق باشد، به رديف بفواصل ۲۰ سانتيمتر و عمق يك سانتيمتر ميكارند.
اگر دانهها را پائيز كاشتهاند براي جلوگيري از نفوذ سرما و يخ زدن، بهتر است روي كرتها را با قشري از پهن اسب پوشاند.
دانهها بهار سبز ميشوند و پائيز بعد آنها را بيرون آورده در كرتهاي ديگري بهفواصل ۳۰ سانتيمتر ميكارند. تا قبل از رشد كامل بوتهها كه قابل پيوند كردن بشوند بايد مواظبت كرد امراض و آفاتي از قبيل " زنگ – آردك (سفيدك) – شته سبزو قرمز " و غيره به آنها سرايت نكند.
براي پيشگيري بهتراست چندمرتبه بوتهها را با محلول "سولفورون" (گوگرد محلول در آب) يا محلول يك درهزار "پرمنگنات دو پطاس " يا محلول " بوردله "(كات كبود و آب صابون) سمپاشي كنند. اين بوتهها را سال دوم يا سوم باشكالي كه ميل دارند ميتوان پيوند كرد .
۲ – قلمهزدن
براي آنكه بتوان در مدت كوتاهتري بوتههاي سالم و قوي براي پايه بدست آورد يا در نبودن پايه براي پيوند يكي از اقسام گل سرخ را زياد كرد، قلمهزدن را انتخاب كردهاند.
قلمه بعضي از نژادها و اقسام گل سرخ با كمال سهولت نتيجه مي دهد و در مدت كوتاهي ريشه ميدهد و با اين وسيله ميتوان تعدادي از يك قسم يا جور بهدست آورد.
بين جنسها و اقسام مختلف گل سرخ آنها كه براي قلمهزدن مناسبند بشرح زير ميباشند:
۱ – گل سرخهاي بنگال .( Rosier du Bengale )
۲ – گل سرخهاي جزيره بوربون.(Rosier de lile Boorbon )
۳ – گل سرخهاي منگوله و دو رگههاي آن
۴ – گل سرخهاي چاي ( Rosier adeur de the ) و چند جور از دو رگههاي آن.
۵– انواع گل سرخهاي پوليانتا(RosierPolyantha Moltiflore) .
۶ – گل سرخهاي پُر گل ويشور (Wichuriana Multiflore ).
بوتهاي كه از قلمه گل سرخ حاصل ميشود چون همه قسمتهايش از يك قسم يا جور است يك خاصيت دارد و آن اينست كه مانند پيوندهاي روي نسترن باغبان مجبورنيست دائمآ مواظب گرفتن و حذف پاجوشهائي كه از ريشه ميرويد باشد تا بوتهها را ضعيف و خراب نسازد.
ولي از طرفي تعداد بوتهاي را كه بهوسيله قلمه ميتوان از يك بوته بهدست آورد چند برابر كمتر از آنست كه بهوسيله پيوند ممكن است حاصل نمود. زيرا از هر چشمه ساقه يك پيوند ميتوان گرفت، در صورتيكه ساقهاي را كه براي قلمه انتخاب ميكنند بايد دست كم چند چشمه داشته باشد، باضافه غالبآ ريشه اقسامي كه آنرا بوسيله قلمه زياد كردهاند دوام زيادي نداشته و بالاخره بيشتر از جورهاي گل سرخ را بهوسيله قلمه نميتوان زياد كرد. بهترين زمان براي قلمهزدن گل سرخ اواخر تابستان (شهريورماه) است. در اين ماه شاخههائي را كه مغزش چوبي شده با قيچي باغباني چيده به قطعات ۱۰ تا ۱۵ سانتيمتري تقسيم ميكنند، بهطوريكه ابتداء و انتهاي هر شاخه يك چشمه داشته باشد.
بعد برگهاي شاخه را بهقسمي با قيچي ميچينند كه يك تا دو سانتيمتر از دم برگها بساقه بماند، قلمهها را در گلدان يا تغار و يا جعبه مخصوص قلمه كه از چهارپنجم شن نرم شسته و يك پنجم خاك تازه باغچه و خاك برگ پُر شده بفواصل ۲ تا ۳ سانتيمتر پهلوي هم فرو كرده و اگر هوا متغير و نامساعد باشد روي آنها را حباب شيشهاي ميگذارند و يا نايلون ميكشند.
مدتهاست كه هورمونهائي براي تسريع در ريشه كردن قلمهها ساخته شده كه ممكن است قبل از آنكه قلمهها را در خاك فرو كنند، بهاندازه دو سانتيمتر از ساقهها را يكي دو روز در محلولي از آن هورمون گذارده بعد در خاك فرو كنند تا زودتر ريشه كرده به نتيجه برسد.
زمستان بايد قلمهها را زير شاسي يا نقاط كم آفتاب گلخانه گذاشت. بهار سال بعد كه قلمهها ريشه كرده و از هركدام شاخههاي تازه بيرون آمد، آنها را به آهستگي بهطوري كه نرمه ريشهها صدمه نبيند از خاك بيرون آورده در محل مخصوص ميكارند.
۳ – خواباندن شاخه
زمانيكه فصل قلمهزدن نباشد براي زياد كردن بوتههاي قسم خاصي از گل سرخ به طريق خواباندن شاخه متوسل ميشوند.
خواباندن شاخه در اقسام و جورهاي پا بلند كه براي قلمهزدن هم مناسب است و بيشتر در اقسام رونده عملي ميباشد
اوائل بهار شاخههايي را كه به اندازه كافي بلند و قابل خم شدن است قسمتي از آنرا از نزديك زمين خم كرده در گلدان يا زمين پاي بوته زير خاك ميكنند. پائيز يا بهار سال بعد كه شاخههاي خوابانده شده ريشه كرده است آنها را از بوته اصلي جدا كرده و موقع مقتضي با كمال احتياط بيرون آورده در نقطه ديگر ميكارند.
۴ – پيوند: براي ازدياد اقسام گل سرخ، دو نوع پيوند معمول و مورد عمل است:
۱ – پيوند شكمي: كه در بهار تا اوائل تابستان و ماه اول پائيز كه شيره نباتي در جريان بوده و شاخهها خوب پوست ميدهند ميزنند.
۲ – پيوند روي ريشه كه زمستان در گلخانه ميزنند: قبل از توضيح هريك از اقسام پيوند بايد پايههاي مناسب براي پيوند را شناخت تا زحمتي كه ميكشند بينتيجه نماند. مناسبترين اقسام را براي پايه بايد انتخاب كرد كه در زير شرح داده ميشود.
- پايه براي گل سرخهاي پا كوتاه
از معمولترين و بهترين اقسام گل سرخ براي پايه بايد نسترن معمولي كوهي ( رُزا كانينا Rosa Canina )را نام برد كه بهواسطه دوام زياد در مقابل آفات و امراض و سختي شاخههايش با آنكه تيغهايش موقع پيوند خيلي بهدست آسيب ميرساند بهترين قسم براي پايه تشخيص داده شده و امروزه بين همه پرورش دهندگان و باغبانان معمول است.
اقسام ديگري از گلهاي وحشي مانند ( رُزا لاگسا Rosa Laxa) كه اصل آن از سيبري است و گل سرخ ( پوليانتاRosa Polyantha) در موارديكه نسترن كوهي نباشد قابل استفاده است.
پايه براي گل سرخهاي پا بلند و مجنون (گريان)
چون شاخههاي نسترن وحشي خيلي بلند و قوي است براي اينكار هم خوب ميتوان از آن استفاده كرد. يكي از شاخههاي قوي بوته را ميگذارند بهاندازهاي كه ميل دارند بلند شود و بقيه را حذف ميكنند، آنوقت نوك آنرا پيوند ميكنند.
بنابراآنچه گفته شد بهتر و مناسبتر از همه اقسام گل سرخ براي پايه همان نسترن كوهي است كه به آساني ميتوان از ييلاقات بدست آورده يا بذر آنرا چنانچه شرح داده شد بكارند.
پيوند شكافي يا شكمي: پيوند شكافي يا شكمي را دو موقع و بدو شكل ميزنند.
الف - پيوند شكافي با جوانه بيدار.
ب – پيوند شكمي با جوانه خواب.
فصل پيوند با جوانه بيدار از اول خرداد تا اواخر تيرماه است كه جريان شيره نباتي باز كردن پوست را از روي چوب آسان ساخته و پس ازگرفتن پيوند وقت كافي براي نمو شاخه و رسيدن مغز چوبي آن هست.
موقع پيوند شكمي با جوانه خواب از اوائل شهريور تا اواخر مهرماه است كه ديگر فصل براي بيدار شدن جوانه و نمو آن مقتضي نميباشد. پيوند پس از گرفتن تا بهار بحالت خواب باقي مانده، اوائل فروردين ماه شروع به سبز شدن و نمو ميكند.
پيوند پائيزه اگر در زمستان از يخزدن حفظ شود (براي اينكه پيوندك در زمستان يخ نزند با شروع سرما روي آنرا با قشري از پارافين منجمد ميپوشانند) چون در آغاز بهار شروع به نمو ميكند شاخههاي آن قويتر بوده و زمان كافي براي رسيدن مغز شاخهها دارد.
طريقه عمل براي پيوند شكمي خيلي آسان و عبارت از برداشتن پيوندك بوسيله چاقوي پيوند زني از روي شاخه مورد نظر و جا دادن آن در شكافي كه بشكل ( T ) روي پايه، داده شده و بستن روي شكاف با پوست برآمده از پايه و بسيتن آن با ريسمان نرم ميباشد.
پيوندك را بهتر است از شاخه اي كه گل يا غنچه دارد بگيرند.
براي اينكار بايد چنين شاخهاي را كه شاداب و صاف است از بوته مورد نظر قطع كرده، قسمت سرشاخه كه مغزش نرم است و انتهايش را كه جوانههاي آن بد و نامناسب ميباشد بريده از قسمت ميانه كه داراي جوانههاي برجسته و قوي است براي گرفتن پيوندك استفاده كنند.
بوسيله چاقوي پيوندزني از ۱۵ ميليمتر زير جوانه پوست را بهسمت بالا بهطوري ميبرند كه كمي از قشر چوبي مغز ساقه زير جوانه باقي بماند، بُرِش را تا ۱۵ ميليمتري بالاي جوانه برده، آنجا پوست را از روي ساقه برميدارند، پيوندك بشكل بيضي نوك تيزي در ميآيد.
برگ پيوندك را بايد بهطوري قبلا چيده باشند كه يك تا دو سانتيمتر از دُم برگ به پيوندك باقي بماند. حالا اين پيوندك را كه عبارت از پوست شاخه جوانهدار و نيمي از دمبرگ است از سر شكافي كه روي شاخه پايه دادهاند آهسته زير پوست داخل كرده بهسمت پائين ميلغزانند تا تمام پيوندك زير شكاف جا گرفته فقط از بين دولبه شكاف عمودي جوانه و دمبرگ بيرون بماند.
بلافاصله دور شاخه پايه را از بالاي شكاف با نخهاي پشمي يا نوار لاستيكي يا نوار چسب رو به پائين بهطوري ميبندند كه تمام شكاف پوشيده شده و هوا زير پوست داخل نشود و فقط همان جوانه و دمبرگ از بين نخها بيرون بماند. براي اينكه شكاف بهتر مسدود شود ميتوان روي آنرا با چسب مخصوص پيوند پوشاند. پانزده روز بعد اگر دمبرگ سياه شده و به پيوندك چسبيده رنگ پيوندك هم تغيير كرده رو به سياهي ميرود معلوم ميشود پيوند نگرفته و خراب شده، ولي اگر با كمترين تماس انگشت دمبرگ به آساني از پيوندك جدا شده بزمين افتد و پيوندك هم سبز و شاداب است نشانه گرفتن پيوند ميباشد. سه تا چهار هفته پس از پيوندزدن كه جوانه شروع به نمو ميكند بايد نخ را باز كرد تا نمو شاخه سبب فرورفتن نخها به پوست پايه نگردد.
پيوندي كه ميزنند اگر با جوانه بيدار است پس از پيوند شاخه را از يك سانتيمتر بالاي شكاف قطع كرده جاي بُرش را با چسب پيوند ميپوشانند. ولي اگر پيوند پائيزه و با جوانه خواب همراه است فقط كمي از انتهاي شاخه را بريده بقيه آنرا ميگذارند بهار كه پيوند بيدار شده و ميخواهد سبز شود ميبرند.
پيوند روي ريشه:
عمل پيوند روي ريشه بيشتر براي ايجاد و ازدياد اقسام گل سرخهاي پاكوتاه بهكار ميرود. موقع و فصل مناسب اين پيوند پائيز يا اواخر زمستان است كه بايد در گلخانه انجام شود.
بهترين پايه براي اينكار ريشههاي جوان نسترنهاي كوهي است كه يا بهوسيله كاشتن بذر، يا جمعآوري از كوهستانها تهيه شده و قبلا آنها را در گلدان يا خزانه كاشته باشند.
پيوندك را از شاخههائي ميگيرند كه اواخر شهريور تا اواسط مهرماه آنها را از بوته بريده دو سر شاخه را با قيچي زده برگهايش را مطابق دستوري كه براي پيوندك شكمي داده شده چيده و بعد آنها را در جعبههائي مملو از شن پهلوي هم چيده روي آنها را نيز با قشر نازكي از شن پوشانده و كمي پهن هم روي آن ريخته باشند.
ماه آبان يا اسفند ساقههاي نسترن وحشي را كه براي پايه حاضر كرده اند، بهاندازه ۱۰ سانتيمتر از روي ريشه بهطور مورب با چاقوي تيز ميبرند، سپس از شاخههائي كه لاي شن گذاشتهاند هريك را كه با قطر پايه مطابق باشد بيرون آورده قطعهاي از آنرا كه داراي چهار چشمه باشد نيز بطور مورب ميبرند، بهطوري كه دو برش را وقتي روي هم قرار دادند كاملا با يكديگر مطابق باشد و بين آنها درز و شكافي نماند، پس ازآنكه پيوندك را روي پايه قرار دادند با چهار لا نخ پشمي اين دو را بهم بسته اطراف آنرا با چسب پيوند خوب ميپوشانند.
ريشههايي كه باين ترتيب پيوند شده اگر در گلدان است گلدانها را مرتب روي سطح گلخانه ميچينند، جاي گلدانها بايد ۱۰ درجه سانتيگراد حرارت داشته باشد. از اوائل سال پيوندها شروع به نمو كرده جوانهها رشد مي نمايند ولي تا مدتي كه محل پيوند خوب بهم جوش بخورد نبايد آنها را درمعرض تابش مستقيم آفتاب قرار داد، تا كمكم به هواي خارج عادت كرده و پائيز بعد كه از خطر جست آنها را در هر جا مايل باشند بكارند. سال بعد بايد بوتههاي پيوند شده را كاملا مراقبت كرده آنها را مرتباً آب داده ضمنآ از ابتلاء بوته ها به آفات و امراض نباتي پيشگيري كرد.